Vahe 18

Ko e Hiva ‘o e Lotó

‘I he taimi ‘oku tau hiva‘i ai ‘a e ngaahi himi ‘o Saioné ‘i he laumālie totonú, ko ‘etau lotu ia ki he ‘Eikí mo fakaafe‘i ki he‘etau mo‘uí mo e mo‘ui e kakai kehé, ‘a e tokoni ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní.

Mei he Mo‘ui ‘a Hiipa J. Kalānité

Na‘e manako ‘a Palesiteni Hiipa J. Kalānite ke hiva ‘i he ngaahi himi ‘o Saioné, neongo na‘e faingata‘a ke ne hiva ke ongo tonu. ‘I ‘Epeleli 1900, lolotonga ‘ene kei hoko ko ha mēmipa ‘o e Kōlomu ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá, na‘á ne lea ai ‘i ha‘ane malanga kakato ‘e taha fekau‘aki mo hono mahu‘inga ‘o hono hiva‘i ‘o e ngaahi himí. ‘I he‘ene lea ko ‘ení, ‘a ia na‘á ne fakahoko ‘i he konifelenisi lahi ‘a e Lautohi Faka-Sāpate Fakatahataha ‘a e Teseletí (Deseret Sunday School Union), na‘á ne fakamatala‘i ai ‘a e talanoa ‘o ‘ene feinga ke poto he hivá:

“Kuó u manako lahi ‘i he‘eku mo‘uí kotoa ‘i he hivá. ‘I he‘eku kei ta‘u hongofulu haké ne u kau ai ‘i ha kalasi hiva, pea tala mai ‘e he palōfesá ia he ‘ikai pē ke u teitei poto au ‘i he hivá. Ka ‘i he ngaahi ta‘u kuo hilí ne tala mai ai [‘e ha tangata] te u lava pē au ‘o hiva, ka na‘á ne toe tala mai ‘oku loto ia ke kilomita ‘e onongofulu mā fā meiate au he taimi te u hiva aí. …

“ ‘I he‘eku kei si‘i, makehe mei he‘eku fine‘eikí, na‘e ‘ikai ha fefine ia kuo faifaiangé pea mo‘ui, na‘e tokanga mo fai ha tokoni fakaefa‘ē lahi pehē kiate au pe ngalingali ‘e ‘ofa ‘iate au ‘o toe lahi ange ‘ia Sisitā [‘Īlisa R.] Sinou. ‘Oku ou ‘ofa kiate ia ‘aki hoku lotó kotoa, pea na‘á ku manako foki ‘i he‘ene himi ko e, ‘‘E Tamai ‘i Hēvaní.’ Na‘á ku tala ange ‘i he māhina ‘e fā kuo hilí kia Misa Hōlasi S. ‘Enisaini (Horace S. Ensign) te u fie fakamoleki pē ‘e au ha māhina ‘e fā pe nima ‘i hoku taimi ‘ataá ke u lava ‘o hiva‘i ‘a e fo‘i himi pē ko iá ‘e taha. Tala mai ai ‘e ia ka ‘i ai ha taha ‘oku vilitaki ‘e lava pē ia ‘o hiva. Na‘á ku tala ange leva ki ai kapau ‘oku ‘i ai ha me‘a ‘oku ou ma‘u, ko e vilitakí. Ko ia, ne u fokotu‘u ange leva ke ma tangutu hifo ‘o kamata hono ako‘i aú ‘i ha houa ‘e ua ‘i he fo‘i hiva ko iá. Talu mei ai mo hono hokohoko ako‘i au. …

“ ‘Oku ou fai ‘a e leá ni koe‘uhí he ‘oku ou ongo‘i ‘oku totonu ke tau fakalotolahi‘i hotau to‘u tupú ke nau ako ke poto he hivá. ‘I he‘eku sio fakaehivá, kuo mole haku ta‘u ‘o‘oku ‘e tolungofulu mā tolu ‘i he‘eku mo‘uí. Na‘e tala mai ‘i he‘eku kei ta‘u hongofulu he ‘ikai pē ke u teitei poto au ‘i he hivá. Na‘e ‘ikai leva ke u ako au ke u hiva kae ‘oua kuo hoko hoku ta‘u fāngofulu mā tolú, pea kuo lava ‘eni ha māhina ‘e fā pe nima ‘eku feinga ke u hiva‘i ‘a e himi, ‘‘Oku ‘Alu Fano ‘a e ‘Otuá, ’ mo e ‘‘E Tamai ‘i Hēvaní.’ Kuó u ma‘u ha taha tu‘unga ‘i he‘eku ‘ofa mo ‘eku sai‘ia ‘i he taha na‘á ne fa‘ú, pea mo ha taha kehe koe‘uhí he na‘e manako ‘a Palesiteni Uilifooti Utalafi ai ‘o laka ange ‘i ha toe himi ‘i he tohi himí.”

Taimi nounou pē mei hono fakahoko ‘e ‘Eletā Kalānite ‘a e leá ni, kuó ne hiva‘i ‘a e himi “ ‘E Tamai ‘i Hēvaní.” Hili ia peá ne pehē: “ ‘Oku taha pē ‘uhinga ‘oku ou lea mo hiva ai ‘i he pōní, koe‘uhí pē ke fakalotolahi‘i ‘a e kau talavoú mo e kau finemuí ke ‘oua na‘a fakamoleki noa ha ta‘u ‘e tolungofulu pe fāngofulu ‘i he‘enau mo‘uí pea toki kamata ke nau feinga ke hiva. … Ka hokohoko fai, ‘e lava pē ha taha ia ‘oku ‘ikai poto he mūsiká ‘o ako ke poto he hivá, ‘o hangē ko aú.”¹

Ngaahi Akonaki ‘a Hiipa J. Kalānité

Ko e hiva ‘o e lotó ko e lotu ia ki he ‘Eikí.

Ko e hivá ko ha konga mātu‘aki faka‘ofo‘ofa mo‘oni ia ‘o e lotu ‘a e Kau Mā‘oni‘oni ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní.²

‘Oku ‘i ai ha ivi mālohi ‘o hono hiva‘i ‘o ‘etau ngaahi himi toputapu na‘e fa‘u ‘e he kau tamaio‘eiki ‘a e ‘Otuá, ki hono fakaului ‘o e kakaí ki he ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e ongoongoleleí pea mo hono taukave‘i ‘o e melinó mo e tupulaki fakalaumālié. Ko e hivá ko ha lotu ia ki he ‘Eikí, ‘o hangē ko ‘ene folofolá: “He ‘oku fiefia ‘a hoku laumālie ‘i he hiva ‘o e loto; ‘io, ko e lotu kiate au ‘a e hiva ‘a e kau mā‘oni‘oni, pea ‘e tali ia ‘aki ‘a e tāpuaki ki honau ‘ulu”[T&F 25:12.]³

‘Oku fiefia ma‘u pē hoku lotó ‘i he‘eku fanongo ki he hivá, he na‘á ku manako ma‘u pē ai ‘i he‘eku mo‘ui kotoa, pea ‘oku ou fiefia ke u lava he ‘ahó ni ‘o lotu ki he ‘Eikí “ ‘i he hiva ‘o e lotó.” Ko ‘eku fakakaukau pē, kapau te tau ma‘u loto ‘a e ngaahi folofola ‘a e ‘Eikí, ko e hiva ‘a e kau mā‘oni‘oní ko ha lotu ia kiate Iá, pea ‘e tali ia ‘aki ha ngaahi tāpuaki ki honau ‘ulú, mo tau tautapa ma‘u pē ki he‘etau Tamai Hēvaní ‘i he ngaahi hiva mālie ‘o Saioné, ‘o fakaongo fakamātoato mo mo‘oni atu ‘i hotau lotó ‘a e ngaahi ongo ‘o ‘etau himi faka‘ofo‘ofá, kuo pau ke tau ma‘u ‘a e ngaahi tāpuaki kuo tala‘ofá, ‘a ē kuó u tapou ki he Kāingalotu kotoa ke nau feinga ke ma‘ú.⁴

Kuo pau ke tau ta‘ofi ‘a e ngaahi hiva ‘okú ne ako‘i ‘a e tokāteline halá

Tau manatu‘i mu‘a ‘a e fa‘ahinga hiva ko ē na‘e manako ai ‘a e ‘Eikí, ‘a e ngaahi hiva ko ia ‘oku ‘i ai ‘a e Ongoongoleleí. Kuó u fa‘a ‘alu ki ha ngaahi konifelenisi ‘o fanongo ai ki ha fo‘i ‘anitema ‘e tolu pe fā, ka ko hono fakaleá na‘e ‘ikai ke u tui tatau mo ia. Na‘e hiva‘i ia ke ongo mālie ka na‘e ‘ikai ko ha tokāteline lelei ia.⁵

Ko e lahi ange ko ia ‘o e ngaahi hiva mālie ‘oku hiva‘i ai ‘a e ngaahi tokāteline halá, ko e lahi ange ia ‘o ‘ene fakatu‘utāmakí. ‘Oku ou kole ai ki he Kāingalotu kotoa pē ‘o e Siasí, ‘o tautautefito ki he‘etau ngaahi kuaeá, ke ‘oua na‘a nau teitei hiva‘i ha fakalea ‘o ha hiva, ‘o tatau ai pē pe ko e hā hano fa‘ahinga ongo mālie mo ha‘ane ongo ki he lotó, ka ‘oku ‘ikai ke fenāpasi kakato hono ngaahi akonakí mo e ngaahi mo‘oni ‘o e ongoongoleleí. …

… ‘Oku ‘ikai totonu ke fakahoko ‘e ha taha hiva, pe kulupu hiva, ‘i he Siasí ha fo‘i hiva kapau ‘oku ‘ikai fenāpasi kakato hono fakaleá mo e ngaahi mo‘oni ‘o e ongoongoleleí, pea mo lava ke ‘omi mei he loto ‘o e toko taha ‘oku hivá. ‘A ia, ko hono fakalea ‘e tahá, ‘oku totonu ke hoko mo‘oni ‘e tau ngaahi hivá ko e “ngaahi lotu ki he ‘Eikí.” [Vakai, T&F 25:12.] Kapau te tau tokanga ke toki hiva‘i pē ‘a e fa‘ahinga hiva ko iá, te tau toki lava ‘o fakapapau‘i ‘a e ngaahi tāpuaki ko ia ne tala‘ofa ‘e he ‘Eikí, koe‘uhí he ko ‘ene ngaahi tala‘ofá ‘oku “mo‘oni mo totonu ia, pea ‘e fakamo‘oni‘i hono kotoa ‘a e ngaahi kikite mo e ngaahi tala‘ofa ‘oku ‘i ai” [Vakai, T&F 1:37].⁶

‘E lava ‘e hono hiva‘i ‘o e ngaahi himí ‘o ‘omi ha ivi fakanonga mo fakalangi ki he‘etau mo‘uí.

‘Oku ou ongo‘i ha fakafeta‘i ki he ‘Eikí ‘i he fakahinohino ‘a hono Laumālié ki ha tokolahi ‘o hotau kakaí ‘i hono fatu ‘o e ngaahi hiva mālie ko ia ‘oku ‘i he‘etau ngaahi himí. … ‘Ofa ke tāpuaki‘i ‘e he ‘Otuá ‘etau kau punake mo ‘etau kau fatu ta‘anga ko ia kuo nau ‘omi ‘a e ngaahi lea mo e ngaahi fasi mālie mo langaki lotó.⁷

‘Oku ou tui, ko e taimi ‘oku hiva‘i ai ‘a e ngaahi himi ‘o Saioné ‘i he laumālie totonú, ‘okú ne ‘omi ha ivi fakanonga mo fakalangi ki hotau ngaahi ‘apí, pea mo toe tokoni foki ‘i hono malanga‘i ‘o e ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí.⁸

‘Oku ‘ikai ha me‘a ia ‘e fakafiemālie mo toe langaki ha loto taha ‘i he ‘apí ka ko e hivá, pea koe‘uhí ne u ako ke u hiva, ne mau fa‘a hiva‘i ma‘u pē ha fo‘i himi ‘i homau ‘apí he pongipongi kotoa ki mu‘a pea toki fai ‘emau lotu fakafāmilí. ‘Oku ‘i ai mo‘oni ha ongo fakafiefia ‘oku ma‘u ‘i hono hiva‘i ‘o e ngaahi hiva ‘o Saioné, pea ko ‘eku fakakaukaú, ‘oku totonu ke ‘ai ‘e he Kāingalotú ‘a e hivá ko ha konga ia ‘o ‘enau lotu fakafāmilí.⁹

‘Oua mu‘a na‘a ngalo ‘etau ngaahi himí ‘i he taimi ‘oku tau ō ai ki he fale ‘o e lotú. Tuku ke hiva ‘a e fakataha‘angá; pea fakapapau‘i ‘oku ‘ilo ‘e he kau mēmipa ‘o e kuaeá ‘a e ngaahi pōpoaki ‘oku ‘i he‘etau ngaahi himí.¹⁰

‘Oku ou manatu‘i ha me‘a na‘e hoko ‘o hāsino ai ‘a e anga ko ia hono ma‘u ‘e he hivá ‘a e mālohi ke fakatokalelei ‘a e ngaahi loto ‘oku ‘ikai fiemālié mo ‘omi ha nonga ki he loto ‘o e kakai ‘oku fonu ‘i he loto fakafekikí. Na‘e hoko ‘eni ‘i he ngaahi ta‘u lahi kuo hilí pea na‘e fekau‘aki ia mo ha kē ‘i ha vā ‘o ha ongo tangata matu‘otu‘a mo faivelenga ‘a ia na‘á na kau mai ki he Siasí he taimi ne nau ‘i Nāvú aí. Na‘e angatonu ‘a e ongo tangatá ni mo faivelenga lahi ‘i he ngāue ‘a e ‘Eikí. Na‘á na foua mai ha konga lahi ‘o e ngaahi faingata‘a ‘i Nāvuú, mo tofanga ‘i hono tuli mo fakatanga‘i ‘o e Kāingalotú, pea pehē ki he ngaahi faingata‘a‘ia ‘o e kau paioniá, ‘i hono nofo‘i mai ‘o e hihifó. Na‘e kē ‘a e ongo tangatá ni ‘i ha me‘a fakapisinisi, peá na iku loto taha ke na feinga ke tokoni ange ‘a Palesiteni Teila ‘i hono fakatonutonu hona faingata‘a‘iá.

Na‘e lolotonga palesiteni ‘a Sione Teila ‘i he Fakataha Alēlea ‘o e Kau ‘Aposetolo ‘e Toko Hongofulu Mā Uá. Na‘e palōmesi ‘a e ongo tangatá ni te na fai pau ki ha tu‘utu‘uni pē ‘e fai ‘e Misa Teila. … Na‘e ‘ikai ke na talaange ki ai ‘ena palopalemá, ka na‘á na tala ange pē na‘á na kē lahi peá na kole ange ke fanongo mu‘a ki he‘ena fakamatalá mo fai ha‘ane fakatonutonu. Na‘e loto lelei pē ki ai ‘a Palesiteni Teila. Ka, na‘á ne tala ange: “ ‘E hoku Ongo Tokoua, ki mu‘a ke u fanongo ki ho‘omo palopalemá, ‘oku ou fu‘u fie hiva‘i ha taha ‘o e ngaahi hiva ‘o Saioné kiate kimoua.”

Ko ha taha hiva lelei foki ‘a Palesiteni Teila, pea na‘e fenāpasi lelei pē ia mo e laumālie, ‘o ‘etau ngaahi himi toputapú.

Na‘á ne hiva‘i ange leva ha taha ‘o e ngaahi himí ki he ongo tangatá ni.

‘I he‘ene fakatokanga‘i hono olá, na‘á ne talaange leva kuo te‘eki ke ne fanongo ‘i ha taha ‘o e ngaahi hiva ‘o Saioné ka na‘á ne toe fie fanongo ki ha fo‘i hiva faka‘osi, peá ne kole ange ke na fanongo pē ka na‘e toe hiva‘i ange ha toe fo‘i hiva. Na‘á na toe loto pē foki ki ai. Na‘e hangē na‘á na fakatou mālie‘ia aí; pea, ‘i he hili ‘o ‘ene hiva‘i ‘a e fo‘i hiva hono uá, na‘á ne tala ange leva ‘oku fanongo ‘oku ‘i ai ha monū‘ia ‘i he fika ta‘e tauhoá, pea kapau te na loto ki ai, te ne toe hiva‘i ha fo‘i hiva ‘e taha, pea na‘á ne fakahoko leva ia. Hili ia, peá e tala ange leva ‘i he‘ene tō‘onga fakakatá: “Sai, ongo tangata, ‘oku ‘ikai ke u fie fakapiko‘i kimoua, ka ‘o kapau te mo ki‘i kātaki‘i au, ‘o fanongo ki ha fo‘i himi faka‘osi pē ‘e taha, ‘oku ou palōmesi atu ‘e tuku leva ‘eku hivá, ka u fanongo ki ho‘omo fakamatalá.”

‘Oku pehē ‘e he fakamatalá ko e taimi na‘e ‘osi ai hono hiva‘i ‘e Palesiteni Teila ‘a e fo‘i hiva hono faá, na‘e tangi ‘a lo‘imata ‘a e ongo tangatá ni, peá na tu‘u ki ‘olunga, ‘o lulululu, mo kole fakamolemole ange kia Palesiteni Teila ‘i he‘ena fakapiko ange ki hono taimí. Hili ia peá na fehuufi atu leva ‘oku te‘eki ‘ilo pe ko e hā ko ā ‘ena palopalemá.

Ne hanga ‘e he hiva ‘a Palesiteni Teilá ‘o fakalelei‘i hona lotó. Na‘e hū ‘a e laumālie ‘o e ‘Eikí ki hona lotó, pea holoki ai ‘a e ngaahi mo‘unga ne tupu ‘i hona vaá ‘o ‘osi kotoa. Kuo tupu ‘a e ‘ofá mo e ongo‘i fakatokouá ‘i hona lotó. Kuo ‘ikai toe mahu‘inga ‘a e ki‘i me‘a valevale na‘á na kē aí. He kuo hanga ‘e he hiva ‘o e lotó ‘o fakafonu ‘aki kinaua ‘a e laumālie ‘o e fa‘a-fakaleleí.¹¹

Na‘e lolotonga ngāue fakafaifekau ‘a ‘Eletā J. Kouliteni Kimipolo (J. Golden Kimball) mo ‘Eletā Sālesi A. Uelesi (Charles A. Welch) ‘i he ngaahi Siteiti Fakatongá, ‘o ‘amanaki ke na papitaiso ha kau ului, pea na‘e ‘ikai ha taha ‘iate kinaua te ne pehē ne poto ‘i he hivá; ka ne fakatahataha mai ‘a e kau fakatangá, pea na‘e fakahā ki he ongo takimu‘á ni kapau ‘e hoko atu ‘ena palani ki he papitaisó ‘e lī kinaua ‘e he kau fakatangá ki he loto vaitafé. Ka na‘e tukupā ‘a e ongo takí ni ke fakahoko pē ‘o tatau ai pē pe ko e hā ‘e hoko. Ka, ki mu‘a ke na fakahoko ‘ení, na‘á na fakahoko ha fo‘i hiva. Hangē ne ongo ki he loto ‘o e kau fakatangá ‘a e fo‘i hivá ni pea ne nau meimei mo‘utu‘ua. Na‘e fakahoko leva ‘e he ongo takí ni ‘a e ouau papitaisó, pea nau fononga atu ki ha feitu‘u ki‘i mama‘o atu ke fakahoko ai ‘a e hilifaki nima foaki ‘o e Laumālié. Na‘e a‘utaki mai ha pōpoaki mei he kau fakatangá ke na foki ange mu‘a ‘o toe hiva‘i ‘a e fo‘i hivá, pea na‘á na loto lelei pē ki ai. Na‘e kau ki mui ange ai ‘a e taki ‘o e kau fakatangá ki he Siasí, ‘a Siosefa Sāvisi (Joseph Jarvis), peá ne toki tala ange kia ‘Eletā Kimipolo ne hanga ‘e he pōpoaki ‘o e fo‘i himí, pea mo e fa‘ahinga ongo fakalaumālie ‘o hono hiva‘í, ‘o hangē ko ia ‘oku fakamatala‘i atu ‘i ‘olungá, ‘o fakaului ia ki he Ongoongoleleí. Na‘e pehē ‘e Misa Kimipolo ko e fo‘i himí ko e “ ‘Oku Aata ‘a e Mo‘oní” [Vakai, Ngaahi Himi, peesi 170.]¹²

‘Oku mole ha me‘a lahi mei he ‘api ‘o e kakaí ‘i he ‘ikai ke hiva‘i ai ‘a e ngaahi hiva ‘o Saioné. ‘Oku ta‘ofi ‘e ha kau faifekau tokolahi meiate kinautolu ‘a e ivi mo e mālohi ke fakahoko ha lelei, mo ma‘u ha ngaahi kaungā-me‘a, ‘i he ‘ikai ke nau poto he hivá. … ‘Oku ‘omi ‘e he ngaahi hiva ‘o Saioné ki hotau ngaahi ‘apí ha ivi lelei.

‘Oku ‘ikai ko ho‘o pōto‘i leá te ne ‘oange ‘a e fakamo‘oní ki he loto ‘o e kakaí, ka ko e Laumālie ‘o e ‘Otua Fungani Māfimafí ‘oku vela ‘i ho lotó, pea mo ho‘o holi ki he fakamo‘ui ‘o e ngaahi mo‘uí. Na‘e pehē ‘e Pilikihami ‘Iongi ‘e fai ‘e he Laumālie ‘o e ‘Eikí ha me‘a lahi ange ki hono fakaului ‘o e kakaí ‘o laka ange ‘i he pōto‘i lea ‘a e tangatá [Vakai, Deseret News, 9 Fēpueli 1854, 4]. Pea te u pehē ai ko hono hiva‘i ko ia ‘o e ngaahi hiva ‘o Saioné, neongo ka ‘ikai haohaoa, ‘e kei ongo lelei ange pē ia ki he loto ‘o e kau faitotonú fakataha mo e ue‘i fakalaumālie ‘a e ‘Otuá, ‘o laka ange ‘i hano hiva‘i lelei kae ta‘e kau ai ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá. Hiva fakataha mo e Laumālie ‘o e ‘Otuá. Manako ‘i he ngaahi lea ‘okú ke hiva‘í. ‘Oku ou manako ‘i he ngaahi hiva ‘o Saioné.¹³

Ngaahi Fokotu‘u ki Hono Akó mo Hono Alea‘í

Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke tau hiva‘i ‘a e ngaahi himi ‘o e Siasí? Ko e hā ‘oku totonu ke tau kei hiva‘i ai ‘a e ngaahi himí neongo pē kapau ‘oku ‘ikai ko ha kakai talēniti hiva kitautolu?
Ko e hā ha ngaahi founga ‘e lava ke tokoni ai hono hiva‘i ‘o e ngaahi himí ki he‘etau lotu ki he ‘Eikí ‘i hotau ngaahi ‘apí, ngaahi houa sākalamēniti mo e ngaahi houalotu kehe ‘a e Siasí?
Ko e hā ha founga ‘oku hoko ai e “hiva ‘a e kau mā‘oni‘oní” ko ha lotu ki he ‘Eikí?
Ko e hā ‘a e “laumālie totonu” ki hono hiva‘i ‘o e ngaahi himí? Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku ‘omi ai ‘e hono “hiva‘i ‘o e ngaahi himi ‘o Saioné, ‘i hono hiva‘i ‘i he laumālie totonú, ha ivi fakanonga mo fakalangí?”
Ko e hā ha ngaahi founga kuo tokoni‘i ai koe ‘e he ngaahi himí? Ko e hā ha ngaahi himi kuo nau tokoni‘i makehe ho‘o mo‘uí? Ko e hā ‘oku ‘uhinga makehe pehē ai ‘a e ngaahi himi ko ‘ení kiate koé?
Ko e hā hano lelei ‘o hono ako ‘o e ngaahi himi ‘oku ‘ikai ke tau ‘iló? Ko e hā ‘oku ‘aonga ai ke ma‘uloto e fakalea ‘o e ngaahi himí?
Ko e hā ‘oku fe‘unga taha ai pē ke faka‘aonga‘i ‘i he houalotu sākalamēnití mo e ngaahi houalotu kehe ‘a e Siasí, ‘a e ngaahi himí mo e ngaahi hiva ‘a e Palaimelí?
Ko e hā ‘oku fakatu‘utāmaki ai ‘a e ngaahi akonaki halá ‘i he taimi ‘oku hiva‘i ai ‘i he ngaahi fasi ongo mālié? Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke ta‘ofi ‘a e ngaahi fasi ‘oku ‘i ai “ha ngaahi akonaki ‘oku ‘ikai fenāpasi mo e ngaahi mo‘oni ‘o e ongoongoleleí?”
‘E anga fēfē ha lava ‘a e mātu‘á ‘o tokoni‘i ‘enau fānaú ke nau ako mo manako ‘i he ngaahi himi ‘o Saioné? Ko e hā ha ngaahi founga ‘e lava ai ‘a e mātu‘á ‘o faka‘aonga‘i ‘a e ngaahi himí mo e hiva ‘a e Palaimelí ki hono ako‘i ‘o e ongoongoleleí ki he‘enau fānaú?