2010–2019
Moʻoní mo e Palaní
ʻOkatopa 2018


Moʻoní mo e Palaní

ʻI heʻetau fekumi ki he moʻoni fakalotú, ʻoku totonu ke tau fakaʻaongaʻi e ngaahi founga fakalaumālie totonú ki he fekumi ko iá.

ʻOku fakamatalaʻi ʻe he ʻEikí ʻa e moʻoní ko e “ʻiloʻi ʻo e ngaahi meʻa ʻo hangē ko honau anga ʻoku ʻi aí, pea naʻa nau ʻi aí, pea te nau hoko ki aí” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 93:24). Ko ha fakaʻuhinga totonu moʻoni ia ʻo e palani ʻo e fakamoʻuí mo e “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki he Māmaní.”

ʻOku tau moʻui ʻi he kuonga ʻoku lahi fau ai hono fakalahi mo tufaki ʻo e fakamatalá. Ka ʻoku ʻikai moʻoni e fakamatala kotoa pē ko ʻení. ʻOku fie maʻu ke tau tokanga ʻi heʻetau fekumi ki he moʻoní mo fili e maʻuʻanga tokoni ki he fekumi ko iá. ʻOku ʻikai totonu ke tau fetoʻoaki e ongoongoa pe mafai fakaemāmaní, mo e maʻuʻanga ʻo e moʻoní. ʻOku totonu ke tau tokanga ʻi he fakamatala pe faleʻi ʻoku fai ʻe he kau tuʻukimuʻa he ʻetifaivá, kau sipoti ʻiloá pe ngaahi maʻuʻanga tokoni fakaeʻinitaneti ʻoku ʻikai ke tau ʻiló. ʻOku ʻikai ʻuhinga ʻete taukei ha tafaʻaki ke pehē ʻokú te taukei ai kita he ngaahi kaveinga kehé.

ʻOku totonu foki ke tau tokanga fekauʻaki mo e taumuʻa ʻa e tokotaha ʻokú ne ʻomi e fakamatalá. Ko ia ʻoku fakatokanga mai ai e folofolá telia ʻa e ngāue fakataulaʻeiki kākaá (vakai, 2 Nīfai 26:29). Kapau ʻoku ʻikai ke tau ʻiloʻi pe taʻeʻiloa e maʻuʻanga fakamatalá, ta ʻoku tonu leva ke fai ha huʻuhuʻu ki he fakamatalá.

ʻOku totonu ke fakatefito ʻetau fili fakatāutahá, ʻi he fakamatala mei he ngaahi feituʻu ʻoku taau mo feʻunga mo e kaveinga ko iá pea ʻataʻatā mei hono mioʻí, ke iku ai ki ha ngaahi taumuʻa siokitá.

I.

ʻI heʻetau fekumi ki he moʻoni fakalotú, ʻoku totonu ke tau fakaʻaongaʻi e ngaahi founga fakalaumālie totonú ki he fekumi ko iá: ʻa e lotú, fakamoʻoni ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní pea mo hono ako ʻo e folofolá mo e lea ʻa e kau palōfita ʻi onopōní. ʻOku fakaloloma maʻu pē ʻeku fanongo kuo mole e tui fakalotu ʻa ha taha koeʻuhí pē ko ha ngaahi akonaki fakamāmani. ʻE lava ke uesia ʻa kinautolu kuo nau maʻu ha vīsone fakalaumālié ʻe he kui fakalaumālie ʻi he ngāue pē ʻanautolu. Naʻe fakamatalaʻi totonu ʻe Palesiteni Henelī B. ʻAealingi e tūkunga ko ʻení heʻene pehē, “ʻOku ʻikai ko ʻenau palopalemá e meʻa ʻoku nau pehē ʻoku nau sio ki aí; ka ko e meʻa koē ʻoku teʻeki ai lava ke nau sio ki aí.”1

ʻOku tataki kitautolu ʻe he ngaahi founga fakasaienisí ki ha moʻoni fakasaienisi. Ka ʻoku ʻikai ko e foʻi “moʻoni fakasaienisi” ko ʻení ʻa e kanokato ʻo e moʻuí. Ko kinautolu ʻoku ʻikai ʻilo “ʻi he ako pea ʻi he tui fokí” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:118) ʻoku fakangatangata pē ʻenau mahino ki he moʻoní ki he meʻa te nau lava ʻo fakamoʻoniʻi fakasaienisí. ʻOku fakangatangata ai heni ʻa e tulifua ki he moʻoní.

Naʻe pehē ʻe Palesiteni Sēmisi E. Fausi: “Ko kinautolu kuo [papitaisó], ʻoku nau fokotuʻu honau laumālie taʻengatá ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki, ʻi heʻenau tulifua taʻetokanga pē ki he maʻuʻanga ʻilo fakaemāmaní. ʻOku tau tui ʻoku maʻu ʻe he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní e kakato ʻo e ongoongolelei ʻo Kalaisí, ʻa ia ko e ongoongoleleí ko e uho ia ʻo e moʻoní mo e fakamaama taʻengatá.”2

ʻOku tau maʻu ha fiefia moʻoni mo tuʻuloa heʻetau ʻiloʻi mo ngāueʻi e moʻoni ko ia ko hai kitautolú, ʻuhinga ʻo e moʻui fakamatelié mo e feituʻu ʻoku tau ō ki ai heʻetau maté. ʻOku ʻikai lava ke ʻiloʻi e ngaahi moʻoni ko iá ʻi ha founga fakaemāmani pe fakasaienisi.

II.

Te u lea atu ki ha ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí kuo toe fakafoki mai, ka ʻoku mahuʻinga fau ki he tokāteline ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. Kātaki ka mou fakakaukauʻi lelei e ngaahi moʻoni ko ʻení. ʻOku nau fakamatalaʻi ha konga lahi ʻo ʻetau tokāteliné mo e ngaahi founga ngāué, mahalo ʻo kau ai ha meʻa lahi ʻoku teʻeki mahino.

ʻOku ʻi ai ha ʻOtua, ko e Tamai ʻofeina ʻo e ngaahi laumālie kotoa pē kuo moʻui pe ʻe moʻuí.

ʻOku taʻengata ʻa e tuʻunga tangata pe fefiné. Kimuʻa pea fanauʻi kitautolu ki he māmaní, naʻa tau moʻui ko ha ngaahi laumālie tangata pe fefine ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá.

Kuo tau toki fanongo ki hono hivaʻi ʻe he kuaeá “Te u Muimui ki he Palani ʻa e ʻOtuá.”3 Ko e palani ia kuo fokotuʻu ʻe he ʻOtuá kae lava ke fakalakalaka taʻengata ʻEne fānau fakalaumālié. ʻOku mahuʻinga fakalaumālie kiate kitautolu e palani ko iá.

Naʻe fakatupu ʻe he ʻOtuá ʻi he palani ko iá ha feituʻu ʻe lava ke fanauʻi mai ki ai ʻEne fānaú ko e ngaahi laumālie ʻofeiná ke maʻu ha sino mo e faingamālie ke fakalakalaka taʻengata ʻaki hono fai ha ngaahi fili māʻoniʻoni.

Ke ʻuhingamālie angé, naʻe pau ke fai ha ngaahi fili fakamatelie ʻi he vahaʻa ʻo e ongo ivi feʻauʻauhi ʻo e leleí mo e koví. Naʻe pau ke ʻi ai ha fakafepaki ne fakaʻatā ai ha fili, ʻa ia naʻe kapusi ko ʻene angatuʻú, pea fakaʻatā ke ne ʻahiʻahiʻi mo siviʻi e fānau ʻa e ʻOtuá ʻaki ʻene fakatauveleʻi kinautolu ke nau fakafepakiʻi e palani ʻa e ʻOtuá.

Ko e taumuʻa e palani ʻa e ʻOtuá ke ʻoange ki Heʻene fānaú e faingamālie ke fili ki he moʻui taʻengatá. Naʻe lava ke toki fakahoko pē ʻeni ʻe he aʻusia fakamatelié, pea ʻi he tupulaki hili ʻa e maté, ʻi he maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumālié.

Lolotonga e moʻui fakamatelié, ʻe fakaʻuliʻi ai kitautolu kotoa ʻe he angahalá ʻi heʻetau moʻulaloa ki he ngaahi fakatauvele ʻa e filí, pea te tau iku ʻo mate. Naʻa tau tali e ngaahi faingataʻa ko iá ʻi heʻetau falala ki he palani ʻoku fakapapauʻi ai ʻe ʻomi ʻe he ʻOtua ko ʻetau Tamaí, ha Fakamoʻui, ko Hono ʻAlo Pē Taha naʻe fakatupú ke Ne fakamoʻui kitautolu ʻi ha toetuʻu fakamāmāni lahi ki ha moʻui hili ʻa e maté. ʻE fai foki ʻe he Fakamoʻuí ha fakalelei ke totongi ʻaki hono fakamaʻa ʻo e tokotaha kotoa pē mei he angahalá, ʻo fakatatau mo e ngaahi tūkunga kuó Ne tuku maí. Naʻe kau he ngaahi tūkunga ko iá ʻa e tui kia Kalaisí, fakatomalá, papitaisó, meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní pea mo e ngaahi ouau kehe naʻe fakahoko ʻi he mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.

ʻOku ʻomi ʻe he palani lahi ʻo e fiefia ʻa e ʻOtuá, ke potupotutatau haohaoa e fakamaau totonu taʻengatá mo e ʻaloʻofá, ʻa ia ʻe lava ke tau maʻu ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. ʻOku tau malava foki ai ke liliu ki ha moʻui foʻou ʻia Kalaisi.

ʻOku mafao mai e toʻukupu ʻo ha ʻOtua ʻofa kiate kitautolu takitaha. Oku tau ʻiloʻi ʻoku fakafou Heʻene ʻofá pea tuʻunga he Fakalelei ʻa Hono ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupú, ʻa e malava ke fakahaofi e faʻahinga, “kotoa ʻo e tangatá ʻi he talangofua ki he ngaahi fono mo e ngaahi ouau ʻo [ʻEne] ongoongoleleí.” (Tefito ʻo e Tui 1:3; tānaki atu hono fakamamafaʻí).

Ko e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻo e Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻoku ʻiloa totonu ia ko ha Siasi ʻoku uho ʻaki e fāmilí. Ka ko e meʻa ʻoku ʻikai mahino leleí ko ʻetau tokanga ki he fāmilí ʻoku laka hake ia he ngaahi vā fakamatelié. ʻOku mahuʻinga foki ʻa e fetuʻutaki taʻengatá ki heʻetau tui fakalotú. Ko e fāmilí ko e tuʻutuʻuni ia ʻa e ʻOtuá.”4 ʻI he palani lahi ʻo hotau Tupuʻanga ʻofá, ko e misiona ʻo Hono Siasí kuo fakafoki mai ke tokoni ke aʻusia ʻe he fānau ʻa e ʻOtuá e tāpuaki taupotu taha ʻo e hakeakiʻi ʻi he nāunau fakasilesitialé, ʻa ia ʻe toki maʻu pē ʻi ha mali taʻengata he vahaʻa ʻo ha tangata mo ha fefine (vakai Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 131:1–3). ʻOku mau fakamoʻoni ki he ngaahi akonaki ʻa e ʻEikí ko e “tuʻunga tangata pe fefiné ko ha ʻulungāanga mahuʻinga ia ʻoku ʻiloa ai ʻa e tuʻunga mo e taumuʻa ʻo e tokotaha fakafoʻituituí, ʻi he maama fakalaumālié, mo e moʻui fakamatelié pea mo e taʻengatá” pea “ʻoku mahuʻinga ʻa e mali ʻa e tangata mo e fefiné ki Heʻene palani taʻengatá.”5

Fakaʻosí, ʻoku maʻongoʻonga fau e ʻofa ʻa e ʻOtuá, tukukehe ʻa kinautolu ʻoku hoko ko e ngaahi foha ʻo e malaʻiá, he kuó Ne ʻomi ha ikuʻanga nāunauʻia ki he kotoa ʻo ʻEne fānaú. ʻOku kau ʻi he “Kotoa ʻo ʻEne fānaú” ʻa kinautolu kuo pekiá. ʻOku tau fakahoko ha ngaahi ouau fakafofonga maʻanautolu ʻi hotau ngaahi temipalé. Ko e taumuʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ke fakafeʻungaʻi ʻEne fānaú ki he nāunau māʻolunga tahá, ʻa ia ko e hakeakiʻí pe moʻui taʻengatá. Ko kinautolu ʻoku ʻikai maʻu ha loto holi pe feʻungá, kuó Ne ʻomi leva ha ngaahi nāunau maʻulalo ange mo nāunauʻia.

Ka ʻi ai ha taha ʻoku mahino ki ai e ngaahi moʻoni taʻengatá ni, ʻe lava ke mahino foki ki ai e ʻuhinga ʻoku fakakaukau pehē ai e kāingalotu ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, mo nau fai e meʻa ʻoku tau faí.

III.

Te u lave atu he taimí ni ki ha hano fakaʻaongaʻi ʻo e ngaahi moʻoni taʻengata ko ʻení, ʻa ia ʻe lava ke toki mahino pē ʻi heʻene fekauʻaki mo e palani ʻa e ʻOtuá.

{23}ʻUluakí, ʻoku tau fakaʻapaʻapaʻi e tauʻatāina ke filí. ʻOku ʻiloʻi ʻe ha tokolahi e feinga lahi ʻa e Siasí ke paotoloaki e tauʻatāina fakalotú ʻi he ʻIunaiteti Siteití mo e funga ʻo e māmaní. ʻOku ʻikai ngata pē ʻi hono paotoloaki ʻe he ngaahi feinga ko ʻení e ngaahi meʻa ʻoku tau mahuʻingaʻia aí, kae fakatatau mo e palani ʻa e ʻOtuá, ʻoku tau feinga ke fiefia ʻEne fānaú kotoa ʻi he tauʻatāina ke filí.

Ua, ko ha kakai ngāue fakafaifekau kitautolu. ʻOku faʻa ʻeke mai pe ko e hā ʻoku tau ʻave ai e kau faifekaú ki he ngaahi fonua lahi, kau ai e kakai Kalisitané. ʻOku fai mai e fehuʻi tatau pē pe ko e hā ʻoku tau foaki ai ha paʻanga ʻe laui miliona ʻi he tokoni ʻofa fakaetangatá ke tokoni ki ha kakai ʻoku ʻikai kau ki he Siasí pea ko e hā ʻoku ʻikai ke tau fakafehokotaki ai ʻeni ki heʻetau ngaahi ngāue fakafaifekaú. ʻOku fakatou hoko ʻeni koeʻuhí ʻoku tau ʻiloʻi ko e kakai matelie kotoa pē ko e fānau ia ʻa e ʻOtuá—ko hotau kāinga—pea ʻoku tau fie vahevahe ʻetau mahu fakalaumālie mo fakatuʻasinó ki he tokotaha kotoa pē.

Tolú, ʻoku toputapu e moʻui fakamatelié kiate kitautolu. ʻOku fie maʻu ʻi heʻetau tukupā ki he palani ʻa e ʻOtuá ke tau fakafepakiʻi ʻa e fakatōtamá mo e fakangata ko ia e moʻui ʻa ha taha ʻoku tuʻia hano mahaki he ʻikai toe saí.

Faá, ʻoku fifili ha niʻihi koeʻuhi ko e ngaahi tui ʻa e Siasí ʻi he nofomalí mo e fānaú. ʻOku hanga ʻe heʻetau ʻilo ki he palani ʻo e fakamoʻui ʻa e ʻOtuá, ʻo fokotuʻu kitautolu ke tau fehangahangai mo ha ngaahi teke mālohi fakapolitikale, fakalao, mo fakasōsiale ki he mali tukufakaholó mo ha ngaahi liliu ʻe puputuʻu pe liliu ai e tuʻunga tangata pe fefiné pe ʻikai fakafaikehekeheʻi ai e tangatá mei he fefiné. ʻOku tau ʻiloʻi ʻoku mahuʻinga ʻa e vā fetuʻutakí, tuʻunga pe ngaahi fatongia ʻo e tangata mo fafiné, ki hono fakahoko e palani maʻongoʻonga ʻa e ʻOtuá.

Nimá, ʻoku makehe foki ʻetau vakai ki he fānaú. ʻOku tau vakai ki he fāʻeleʻi mo tanumaki ʻo e fānaú ko e konga ʻo e palani ʻa e ʻOtuá mo ha fatongia fakafiefia mo toputapu ʻo kinautolu kuo ʻoange ki ai e mālohi ke fai iá. ʻOku tau tui ko ʻetau fānaú mo hotau hakó ʻa e koloa mahuʻinga taha he māmaní mo langí. Ko ia ai, kuo pau ke tau akoʻi mo fehangahangai mo ha ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e founga ngāue ʻe maʻu ai e tūkunga lelei taha ki he fakalakalaka mo e fiefia ʻa e fānaú—ʻa e fānau kotoa pē.

Fakaʻosí, ko e fānau ʻofeina kitautolu ʻa e Tamai Hēvaní, kuó Ne akonekina kitautolu ko e tuʻunga tangata mo fefiné, ʻa e mali ʻi he vahaʻa ʻo ha tangata mo ha fefiné, pea mo hono fāʻeleʻi mo lehilehiʻi ʻo ha fānaú, ko ha konga mahuʻinga kinautolu ʻo ʻEne palani lahi ʻo e fiefiá. ʻOku faʻa hanga ʻe hotau tuʻunga ʻi he ngaahi meʻa mahuʻinga ko ʻení, ʻo fakatupunga e fakafepaki mai ki he Siasí. ʻOku tau lau ia ko ha meʻa kuo pau ke hoko. Ko e fakafepakí ko e konga ia ʻo e palaní, pea ʻoku fakataumuʻa e fakafepaki fefeka taha ʻa Sētané ki he meʻa pē ʻoku mahuʻinga taha ki he palani ʻa e ʻOtuá. ʻOkú ne feinga ke fakaʻauha e ngāue ʻa e ʻOtuá. Ko ʻene ngaahi tefitoʻi foungá, ke fakangalikoviʻi e Fakamoʻuí mo Hono mafai fakalangí, ke fakataʻeʻaongaʻi e ngaahi ola ʻo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, ke ʻoua ʻe poupouʻi e fakatomalá, ke fakahalaki e fakahaá pea mo fakafepakiʻi e taliui fakafoʻituitui ki heʻete ngāué. ʻOkú ne feinga foki ke fakapuputuʻuʻi e tuʻunga tangata pe fefiné, veuki e nofo malí mo fakatupu lotosiʻi ke ʻoua ʻe fanauʻi mai ha fānau tautefito ki he ngaahi mātuʻa ʻoku ʻohake ʻenau fānaú ʻi he moʻoní.

IV.

ʻOku laka atu e Siasí mo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá neongo e fakafepaki ʻoku fokotuʻutuʻu mo toutou fai mai ʻi heʻetau faifeinga ke moʻui ʻaki e ngaahi akonaki ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. ʻOku ou fie ʻoatu ha fokotuʻu ʻe tolu kiate kinautolu ʻoku tukulolo ki he fakafepaki ko iá.

Manatuʻi e tefitoʻi moʻoni ʻo e fakatomalá ʻoku malava tuʻunga ʻi he mālohi taʻemafakatataua ʻo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. Hangē ko e tapou ʻa ʻEletā Niila A. Mekisuelé, ʻoua te ke kau he niʻihi ʻoku “feinga ke liliu e Siasí kae ʻikai ke nau liliu kinautolú.”6

Naʻe pehē ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani:

Pīkitai ki he meʻa kuó ke ʻosi ʻiló pea tuʻu maʻu kae ʻoua kuo maʻu ha ʻilo lahi ange. …

I he Siasí ni, ʻe mahuʻinga ange maʻu pē e meʻa ʻoku tau ʻiló he meʻa ʻoku ʻikai ke tau ʻiló.” 7

Fakahaaʻi e tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻa ia ko e ʻuluaki tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí.

Fakaʻosí,kumi tokoni. ʻOku ʻofa atu e kau taki ʻo e Siasí mo nau feinga ke maʻu ha tataki fakalaumālie ke tokoniʻi kimoutolu. ʻOku mau ʻoatu ha ngaahi maʻuʻanga tokoni ʻoku tau maʻu hangē ko ia ʻi he LDS.org mo e ngaahi tokoni kehe ki hono ako ʻo e ongoongoleleí ʻi ʻapí. ʻOku ʻi ai foki haʻatau kau tangata mo fafine ngāue fakaetauhi kuo uiuiʻi ke nau fai atu ha tokoni ʻofa.

ʻOku finangalo ʻetau Tamai Hēvaní ke tau maʻu e fiefia naʻe fakataumuʻa ki ai hono fakatupu kitautolú. Ko e moʻui taʻengatá ʻa e ikuʻanga fakafiefia ko ia ʻo e fānau ʻa e ʻOtuá, ʻa ia ʻe lava ke tau maʻu ʻi heʻetau vilitaki atu, ʻi hono fai e meʻa naʻe faʻa ui ʻe hotau palōfita ko Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni, ko e “hala ʻo e fuakavá.” Ko ʻene fuofua pōpoaki ʻeni heʻene hoko ko e Palesiteni ʻo e Siasí: “Nofo maʻu ʻi he hala ʻo e fuakavá. ʻE hanga ʻe hoʻo tukupā ke muimui ki he Fakamoʻuí, ʻaki hono fakahoko ha ngaahi fuakava mo Ia pea tauhi e ngaahi fuakava ko iá, ʻo fakaava e matapā ki he tāpuaki fakalaumālie mo e faingamālie kotoa pē ʻe lava ke maʻu ʻe he kakai tangata, fefine mo e fānau he feituʻu kotoa pē.”8

ʻOku ou fakamoʻoni ʻi he loto mālūʻia ko e ngaahi meʻa kuó u lea ʻakí ʻoku moʻoni, pea ʻoku malava ia ʻi he ngaahi akonaki mo e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, ʻa ia ʻoku tuʻunga ai hono mafeia e meʻa kotoa ʻi he palani lahi ʻa e ʻOtua ko ʻetau Tamai Taʻengatá. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.