Fiefiá mo e Fakasōsialé

Ko e hā ha fa‘ahinga tefito‘i mo‘oni mahu‘inga ‘oku siofi ‘e he fa‘ahinga ‘o e tangatá? Ko e fiefiá. Kapau te mou ‘omi kiate au ‘a e nāunaú, mālohí, koloá, hingoa ongoongo leleí, mo ha mālohi ki hoku kaungā-tangatá, mou ‘omi kotoa ia kia au, ka he ‘ikai mahino ia pe te nau ‘ai au ke u fiefia; ‘e makatu‘unga kotoa ia ‘i he fa‘ahinga tefito‘i mo‘oni na‘e ma‘u ai ‘a e ngaahi me‘a ko iá (DBY, 235).

‘Oku tau kumi kotoa ki he fiefiá; ‘oku tau ‘amanaki lelei ki ai, ‘oku tau fakakaukau ‘oku tau mo‘uí ke ma‘u ia, ko ‘etau taumu‘a ia ‘i he mo‘ui ní. Ka ‘oku tau mo‘ui nai ke tau lava ‘o ma‘u ‘a e fiefia ‘oku tau loto mo‘oni ke ma‘ú? (DBY, 236).

Ko e fē ‘a e fiefiá, ‘a e fiefia mo‘oní? ‘Oku ‘ikai ha feitu‘u ia ka ‘i he ‘Otuá pē. ‘I he‘etau ma‘u ‘a e laumālie ‘o ‘etau tui fakalotu toputapú, ‘oku tau fiefia ai ‘i he pongipongí, ‘oku tau fiefia ai ‘i he ho‘ataá, ‘oku tau fiefia ai ‘i he efiafí; he ‘oku ‘iate kitautolu ‘a e laumālie ‘o e ‘ofá mo e uouangatahá, pea ‘oku tau fiefia ‘i he laumālié koe‘uhí, ‘oku ‘a e ‘Otuá ia, pea ‘oku tau fiefia ‘i he ‘Otuá, he ko ia ‘okú ne foaki ‘a e me‘a lelei kotoa pē. Ko e Kāingalotu kotoa pē, kuó ne ‘osi ongo‘i ‘a e ‘ofa ‘a e ‘Otuá ‘i hono lotó, hili ‘ene ma‘u ‘a e fakamolemole ‘o ‘ene angahalá, ‘i he papitaisó pea mo e hilifaki ‘o e ngaahi nimá, ‘okú ne fakatokanga‘i ‘okú ne fonu ‘i he nēkeneka, mo e fiefia, pea mo e nonga. Mahalo pē ‘e felāngaaki, pe fehālaaki, pe masiva, pe ‘i fale fakapōpula, kapau ‘e fu‘u fie ma‘u, te ne kei fiefia pē. Ko e me‘a ‘eni kuo tau ‘osi a‘usia, pea ‘e lava ke fakamo‘oni ki ai ‘a e tokotaha Kāingalotu kotoa pē (DBY, 236).

Ko e hā ho‘omou ongó, Kāingalotu, ‘i he taimi ‘oku fakafonu ‘aki ai kimoutolu ‘a e mālohi mo e ‘ofa ‘a e ‘Otuá? ‘Oku mou fiefia ‘o a‘u ki he taupotu taha te mou lavá (MSS, 15:48).

‘Oku kumi ‘a māmani kotoa ki he fiefiá. ‘Oku ‘ikai ma‘u ia ‘i he koulá mo e silivá, ka ‘i he melinó mo e ‘ofá (DBY, 235).

Ko e hā te ne ‘oange ki ha tangata ‘a e fiefiá? Ko e me‘a ko ē te ne ‘oange ‘a e melinó (DBY, 235).

Kapau ‘oku fiefia ‘a e lotó, ‘e maama mo nāunau‘ia ‘a e me‘a kotoa ‘i lotó; ‘o ‘ikai ha mamahi (DBY, 235).

Ko e taimi ‘oku nimamea‘a mo mo‘ui anga-tonu ai ‘a e tangatá, ‘oku toki fiefia leva (DBY, 235).

Ko ha fa‘ahinga fakakaukau hala ia ki he kakai ‘o e māmaní ke nau pehē he ‘ikai lelei ke nau talangofua ki he ngaahi fekau ‘o e langí, telia tokua na‘á ne fakasi‘isi‘i ‘enau fiemālié mo ‘enau fiefiá; he ‘oku ‘ikai ha nonga mo‘oni ia, ‘oku ‘ikai ha fiefia mo‘oni ia ‘i he ngaahi me‘a ‘i he langí mo māmani, tuku kehe pē ‘a kinautolu ‘oku nau tauhi ki he ‘Eikí. ‘Oku ‘i he‘ene ngāué ‘a e nēkeneká, ‘oku ‘i ai ‘a e fiefiá, ka he ‘ikai toe ma‘u kinaua ia ‘i ha toe feitu‘u. ‘Oku ‘i ai ‘a e nongá mo e fiemālié, ka ‘i he taimi ‘oku fonu fiefia ai ‘a e lotó, ‘i he melinó mo e nāunaú, pea mo e nonga kakató, ‘e kei si‘isi‘i ai pē ke ‘ilo‘i ‘e ha taha ia ‘a e ngaahi me‘a kuo tokonaki ma‘a kinautolu kotoa ‘oku faivelengá (DNW, 15 July 1857, 4).

Na‘e fakatupu kitautolu ke tau fiefia ‘i he me‘a kotoa ‘oku fiefia ai ‘a e ‘Otuá, ma‘u kotoa ia ‘okú ne ma‘ú, ma‘u ‘a e mālohi kotoa ‘okú ne ma‘ú, ‘a e ngaahi lelei kotoa kuo fakakoloa‘i ‘aki iá—pea ke ‘omi ‘e he‘ene fānaú ‘a e me‘a kotoa pē ke nau mo‘ulaloa kiate ia, koe‘uhí ke nau fiefia fakataha mo ia ‘i he me‘a kotoa pē; ‘oku ‘omi ‘e he fakakaukau ko ‘ení ha nonga ki he lotó ‘a ia ‘okú ne fakatupu ai ‘a e mahinó (DBY, 237).

Ko ha founga pē ‘e taha ki he Kāingalotu ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ke nau fiefia aí, ke nau mo‘ui ‘aki ‘enau tui fakalotú, pe ko hono ‘ai ‘e tahá ke tui ki he konga kotoa pē ‘o e Ongoongolelei ‘o Sīsū Kalaisí, ‘o talangofua ki he ongoongolelei ‘o e tau‘atāiná ‘aki ‘a e loto mo‘oni, ‘a ia ‘okú ne fakatau‘atāina‘i kitautolú. Kapau ‘e tauhi [hotau koló]‘a e fono ‘a e ‘Otuá, mo talangofua ki he ngaahi ouau ‘o e fakamo‘uí, te tau toki ma‘u ha ‘amanaki ki he fiefia ‘oku tau vivili ki aí (DBY, 236).

Hangē ko ia ‘oku ou fakakaukau‘i mo lea‘akí, ‘i he taimi fie ma‘u ‘o hoku fatongiá ‘oku ou fiefia ke u mavahe mei ‘api pea toe fiefia foki ‘i he‘eku fokí, he ko ‘eku fiefia lahi taha mo hoku loto tau‘atāina ke fai e me‘a ‘oku fie ma‘u ‘e he ‘Eikí meiate aú pea mo ia ‘oku ou ‘ilo‘i ko hoku fatongiá, tatau ai pē pe ko e hā e me‘a ‘e fie ma‘u ‘e he ‘Eikí meiate aú. ‘Oku ‘omi ‘e he ngāue pehení ha fiefia mo ha nonga (DN, 6 Feb. 1856, 4).

Ko e fiefia moʻoni ka ko e tangata pe fefine, pe ko e kakai, ʻoku nau maʻu ʻa e ngaahi faingamãlie ki he Ongoongolelei ʻo e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, pea mo ʻiloʻi ʻa e founga ke fakahoungaʻi ai ʻa ʻene ngaahi tãpuakí (DBY, 236).

‘Oku mau loto ke mamata ‘oku fonu fiefia ‘a e fofonga kotoa pē, pea malama mei he fofonga kotoa ha ‘amanaki lelei ki ha fiefia he kaha‘ú (DBY, 236).

Te u pehē, kapau ‘okú ke fie ma‘u ‘a e lelei tahá, hoko ko ha mēmipa ‘o e Kāingalotu ‘i he Ngaahi ‘Aho Kimui Ní, pea mo‘ui‘aki ‘a e tokāteline ‘o Sīsū Kalaisí (DNSW, 30 June 1874, 1).

Ko e tokotaha ko ia ‘oku fiefia ‘i he‘ene a‘usia e ‘ilo ki he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i he māmaní, pea ma‘u mo e ‘ofa ‘a e ‘Otuá ‘iate ia he taimi tatau pē, ko e tokotaha fiefia taha ia ‘i he māmaní (DBY, 235).

Ko e ngaahi ‘ekitivitĪ ‘oku fakahoko ‘i he laumālie totonú te ne lava ke hiki hake ‘a hotau tu‘unga fakatu‘asinó mo fakalaumālié. (DBY, 235).

Kuo pau ke tau ako ke fiefia ‘i he ngaahi me‘a ‘o e mo‘uí—‘i he founga ko ē te tau lava‘i ai ‘etau mo‘ui fakamatelie ní. ‘Oku ‘ikai ha fiefia ia, pe nonga, pe monū, pe ha fa‘ahinga me‘a ‘e lava ke fakakaukau‘i ‘e he loto ‘o e tangatá, ‘i he laumālie kotoa ‘o e fakahaá te tau lava ke ma‘ú, te ne fakamatamatalelei ‘i, fakafiefia‘i, fakafiemālie mo fakanonga, pea mo hākeaki‘i ‘a e ngaahi ongo ‘a e kakai matelié, ka ko ia kuo tokonaki ‘e he ‘Eikí ma‘a hono kakaí. Kuo te‘eki ke ne ta‘e hōifua ‘i ha‘anau ma‘u ha fiemālie. Kuo te‘eki ke ne fakahā ha tokāteline, kuó u ‘ilo ki ai, ta‘e fokotu‘utu‘u ke tokaloto ‘i hono ngaahi angá ‘a e melinó mo e nāunau‘iá, pea ke ne langaki ‘a e ongo‘i lelei kotoa pē pea mo e anga ‘o e lotó ke mā‘olunga ange ‘i he ongo‘i tōnoá, mamahí, meimei maté, ta‘e mo‘oní, mo e ‘ulu punoú. ‘Oku faka‘amu ‘a e ‘Eikí ke tau mo‘ui ke tau ma‘u ‘a e kakato ‘o e nāunau ‘i he maama mā‘olunga angé, mo tuku ai ki mui ‘a e ngaahi ongo‘i li‘ekina, toutounoa, mo fakamate ‘oku mafola ‘i he kakai ‘o māmaní (DBY, 237).

‘Oku ‘i ai nai ha me‘a ‘uli ‘i he ngaahi ‘ekitivitī fakafiefiá? Kapau te u sio ‘oku fiefia fakataha hoku ngaahi fohá mo hoku ngaahi ‘ofefiné ‘i he talanoá, fe‘a‘ahi‘akí, heka me‘alelé pe ngaahi alā me‘a peheé, ō ki he ngaahi fakafiefiá pe ko ha hulohula, ‘oku ‘i ai ha me‘a ‘oku ta‘e ma‘a ai? ‘Oku ou tokanga ‘aupito, pea kapau te u fanongo ki ha kihi‘i fo‘i lea, fakatokanga‘i ha fa‘ahinga sio, pe ko ha kihi‘i manuki ki he ngaahi me‘a fakalangí pe ko ha me‘a ta‘e hoa mo e ‘ulungaanga ma‘á, ko ‘eku kihi‘i meme‘i ongo‘i pē ia, ‘oku ou pehē ange leva, “Kapau te ke hoko atu ai he ‘ikai te ne taki ko e ki ha lelei, ‘oku kovi ia; he ‘ikai te ne taki ‘e ia koe ki he matavai ‘o e mo‘uí mo e potó; muimui ‘ata‘atā pē, ‘i he hala ‘oku fakatau ki he mo‘ui ta‘engatá” (DBY, 237).

Ko e faingamālie ‘o e Kāingalotú ke nau ma‘u ‘a e me‘a lelei kotoa pē, he ko māmani mo hono ngaahi me‘á kotoa ‘oku ‘a e ‘Eikí [vakai, T&F 104:14], pea kuó ne ‘osi tala‘ofa kotoa ia ma‘á e Kāingalotu faivelengá; ka kuo pau ke ‘oua na‘a ma‘u ‘aki ia ha laumālie mānumanu pe siokita—‘o ‘ikai ‘aki ha laumālie holi kovi, ka ‘i he laumālie ‘o e Ongoongoleleí; pea ‘e toki huhulu lelei mai ‘a e la‘aá kiate kitautolu; ‘e fonu fiefia ‘a e ‘aho kotoa pē, pea fakafonu ‘a e me‘a kotoa pē ‘aki e faka‘ofo‘ofá, ‘o foaki ha fiefia, fakanonga, mo ha mālōlō ki he Kāingalotú (DBY, 237).

Ko hono ‘ai ko ia ke tau fiefiá na‘e fakakau ia ‘i he palani ma‘ongo‘onga ‘o e mo‘ui ‘a e tangatá. Kuó u ako ke ‘oua na‘á ku hoha‘a ki he me‘a he ‘ikai ke u lava ‘o fai ha me‘a ki aí. Kapau te u lava ‘o fai ha lelei, te u fai leva ia; pea kapau he ‘ikai ke u lava‘i ha me‘a ai, te u fiemālie pē ke ‘oua na‘á ku kau ai. ‘Oku ‘ai au ‘e he me‘á ni ke u fiefia he ‘ahó kakato (DBY, 236).

Mou ako ke mou fiefia ‘i ho‘omou ma‘u ‘a e faingamālié (DBY, 235).

‘Oku tau lolotonga fiefia ‘i he ngaahi me‘a ‘oku tau faí. ‘Oku tau fa‘a lōnuku mai ‘o hū ki hotau ‘Eikí ‘i he hiva, lotu, malanga, ‘aukai, pea kaungā kau fakataha ‘i he Sākalamēniti ‘o e ‘Ohomohe ‘a e ‘Eikí. ‘Oku tau fakataha ai ‘i ha tu‘unga ko ha kolo fiefia—ka ki he hā? Koe‘uhí ke mālōlō hotau ‘atamaí, pea ma‘u ‘e hotau sinó ‘a e fa‘ahinga fakafiefia ko ē ‘oku taau mo ‘aonga ke napangapangamālie ai e mo‘uí, pea fakatupulekina ‘a e ngāue fakatupu mo‘ui lelei ki he mo‘ui lōtolú (DBY, 240).

Kuó u fa‘a toutou fakahā ange ki he kakaí ‘i hotau ngaahi feitu‘u fai‘anga fakafiefiá, kapau he ‘ikai ke nau lava ‘o omi ki ai mo e Laumālie ‘o e ‘Eikí, ‘e sai ange ke nau nofo pē ‘i ‘api (DBY, 240).

‘I ho‘omou ngaahi fetu‘utaki fakasōsiale kotoa pē, pea tatau ai pē pe ko e hā ho‘omou ngaahi feohi‘angá, tuku ‘a e ngaahi ongo fakapo‘ulí, ta‘e fakafiemālié, lāungá, mamahí, mo e loto mamahí—‘a e ngaahi fua kovi kotoa pē ‘o e ‘atamaí, ke mapaki fakalongolongo mei he fu‘u ‘akaú ‘o ta‘e fakatokanga ‘i; pea tuku ia ke ‘auha, ‘o ‘oua na‘a to‘o hake ‘o toe fakahā atu ki ho ngaahi kaungā‘apí. Ka ‘i he taimi ‘okú ke ma‘u ai ‘a e nēkeneká mo e fiefiá, ‘a e māmá mo e ‘iló, ‘a e mo‘oní mo e anga ma‘á, foaki lahi ‘a e ngaahi fua ko iá ki ho ngaahi kaungā-‘apí, pea ‘e hoko ia ko ha lelei kiate kinautolu, pea mo fakamālohia ai ‘a e nima ‘o ho kaungā fononga he mo‘ui ní (DBY, 240).

‘Oku ou langa ‘a e fale fai‘anga tulamá ke mā‘unga ki ai ‘a e to‘u talavou ‘o hotau koló pea mo ma‘u ai ha fiefia ‘a e tamaiki tangatá mo e tamaiki fefiné, ‘o ‘oua te nau movete noa pē ke ma‘u ha fiefia‘anga. Ki mu‘a ‘aupito pē pea toki langá, ne u tala ange ki he Kau PĪsopé, “Fokotu‘u ho‘omou ngaahi fakafiefiá (parties) mo ho‘omou ngaahi mala‘e va‘ingá ke fiefia ai ‘a e kakaí” (DBY, 243).

‘Oku ‘i ai ha kovi ‘o e fale fai‘anga tulamá; ‘i he fale hulohulá; ‘i he fale ‘o e lotú; ‘i he fale ‘o e fāmilí; pe ‘i māmani? ‘Io, ‘i he taimi ko ē ‘oku fakahehema ai ‘a e tangatá ke ne fai ha kovi ‘i he ngaahi feitu‘u ko ‘ení. ‘Oku ‘i ai ‘a e kovi ia ‘i he fakataha pē ‘a e kakaí ke nau talanoá, ‘o kapau te nau tuku ke nau fai ha fa‘ahinga kovi ‘i he‘enau fakatahá (DBY, 243).

‘E lava pē ke ‘i ha funga siteisi ‘o ha fale faiva ‘a e koví mo hono ngaahi nunu‘á, leleí mo hono ngaahi palé; ‘a e ngaahi vaivai mo e ngaahi holi ‘a e tangatá, ‘a e ngeia ‘o e anga-ma‘á pea mo e ma‘ongo‘onga ‘o e mo‘oní. ‘E lava ‘o ‘ai ‘a e funga siteisí ke ne tokoni‘i ‘a e tu‘unga malangá ‘i hono fakatō ki he ‘atamai ‘o ha kolo pea mo fakamaama ‘a e ongo‘i mo‘ui anga-ma‘á, pea pehē foki ki hono fakalilifu ‘o e hulutu‘a ‘o e faiangahalá pea mo hono ngaahi nunu‘á. ‘E lava ke fakahaa‘i ‘a e hala ‘o e angahalá fakataha mo hono ngaahi fakamamahí pea mo hono ngaahi koví, ‘a hono ngaahi fakapulipulí mo ‘ene olopotó, pea mo e founga ke si‘aki aí (DBY, 243).

Ko e talanoa iku‘anga fakamamahí ‘oku manakoa ia ‘e he māmaní; ‘Oku ‘ikai ke u pehē au. ‘Oku ‘ikai ke u loto au ki hono faka‘ali‘ali ‘o e fakapoó mo hono ngaahi fakalilifú kae ‘uma‘ā hono ngaahi kinoha‘á, ki hotau kakai fefiné mo e fānaú; ‘Oku ‘ikai ke u loto au ke foki ‘a e ki‘i tamasi‘í ki ‘api mo e ilifia ‘i he… .heletaá, pekenené, pe heletuí, pea faingata‘a‘ia ai he poó mei he‘ene ngaahi misi fakailifiá. ‘Oku ou loto ke fai ‘a e ngaahi tulama ko ē te ne ‘ai ke ongo‘i lelei ai ‘a e kau mamatá; pea ‘oku ou fakatauange ‘e fili ‘e kinautolu ‘oku faivá ha ngaahi faiva ko ē te ne fakalelei‘i ‘a e fakakaukau ‘a e kakaí, pea mo faka‘ai‘ai ‘a e fie ako ‘a e koló (DBY, 243–44).

Ka ‘okú ke fie hulohula, hulohula; pea ‘okú ke mateuteu tatau ai pē koe ia ki ha fakataha‘anga lotu ‘i he hili pē ho‘o hulohulá, kapau ko ha Kāingalotu kimoutolu. Ka ‘okú ke fie kole ki he ‘Otuá ha fa‘ahinga me‘a, ‘okú ke mateuteu tatau pē koe ke ke fai ia ‘i he hulohulá mo ha‘o ‘i ha toe feitu‘u kehe, ‘o kapau ko ha Kāingalotu kimoutolu (DBY, 243).

[Neongo ia,] ko kinautolu ko ē he ‘ikai ke nau lava ‘o tauhi ki he ‘Otuá ‘i ha loto ma‘a he lolotonga ‘o e hulohulá ‘oku ‘ikai totonu ke nau hulohula (DBY, 243).

‘Oku ou fie ma‘u ke mātu‘aki mahino ‘eni, ko e tā vālingí mo e hulohulá ‘oku ‘ikai ko ha konga ia ‘o ‘etau mōihuú. ‘E lava pē ke fai mai ‘a e fehu‘i ko ‘ení, Ko e hā leva hanau ‘aonga? Ko ‘eku talí, ke lava ‘o fengāue‘aki lelei hoku sinó mo hoku ‘atamaí. ‘Oku ngāue hoku ‘atamaí ‘o hangē ha tangata tā ‘akaú he taimi kotoa pē; pea ko e ‘uhinga ‘eni ‘oku ou ‘ofa ai he ngaahi me‘a pehení—‘oku nau ‘omi ha faingamālie ke u tafoki ai mei he me‘a kotoa pē, ue‘i hoku sinó, ke u lava ‘o fakamālohi-sino, mo mālōlō hoku ‘atamaí. Ke hā? Ke ma‘u ha ivi, mo fakafo‘ou pea mo ake mai, mo longomo‘ui, mo ngaue holo, koe‘uhí ke ‘oua na‘a hōloa hoku ‘atamaí (DBY, 242).

‘Oku ‘i ai ha tokolahi ‘i hotau to‘ú, ngaahi tokoua mo e tuofāfine, kuo tu‘unga ‘i he ngaahi tō‘onga anga maheni ‘a ‘enau ngaahi tamaí mo ha ngaahi fiema‘u ‘a ha ngaahi tui fakalotu hala, kuo te‘eki ai ke nau hū tu‘o taha ai ‘i ha fale hulohula pe ko ha fale fai‘anga tulama ka ne ta‘e ‘oua ‘enau kau ki he Siasí, pea ‘i he taimi ní ‘oku nau ngali vēkeveke ange ki he fa‘ahinga fakafiefia pehení ‘i he‘etau fānaú. ‘Oku tupu ‘eni mei he fo‘i mo‘oni ko ia kuo nau fiekaia ‘i ha ngaahi ta‘u lahi ki he fa‘ahinga fakafiefia ko ia na‘e ‘osi fokotu‘utu‘u ke ne fakaake honau laumālié mo ngaohi honau sinó ke iviivi mo mālohí, pea kuo ‘alu hifo taimi hala ai ha laumano ki fa‘itoka ‘i he fie ma‘u ‘o e fa‘ahinga fakamālohi-sino pehē ki he sinó mo e ‘atamaí. ‘Oku nau fie ma‘u ha fa‘ahinga fafanga‘i lelei ke ngaohi ai kinautolu ke nau mālohi mo mo‘ui lelei. Ko e konga mo e mālohi kotoa pē ‘o e sinó mo e ‘atamaí, ko e me‘a‘ofa ia mei he ‘Otuá. ‘Oua na‘á mou teitei lea ‘o pehē ko e me‘a ne ngāue‘aki ki hono fakatupu mo hono fakatolonga ‘o e ngāue lelei ‘a e sinó mo e ‘atamaí na‘e ha‘u mei heli (DBY, 242).

Ka ‘okú ke fie hulohula, kau ‘i ha lova, … pe va‘inga mo ha fo‘i pulu, fai ia, mo fakamālohisino‘i ai ho sinó, pea tuku ke mālōlō ho ‘atamaí (DBY, 243).

Ko kinautolu kuo nau tauhi e ngaahi fuakavá mo ngāue ki honau ‘Otuá, kapau ‘oku nau fie fakamālohisino‘i kinautolu ‘i ha fa‘ahinga founga ke mālōlō ai honau ‘atamaí mo fakaongosia‘i honau sinó, ‘alu ‘o kau he hulohulá, pea tuku ke ‘i ho‘o fakakaukaú kotoa ‘a e ‘Otuá he me‘á ni pea ‘i he me‘a kehe kotoa pē, pea te ne tāpuaki‘i koe (DBY, 242).

Ko ‘etau ngāué, ngaahi ngāue faka‘ahó, mo ‘etau mo‘uí kotoa, ‘oku ‘i loto pē ia ‘i he siakale ‘o ‘etau tui fakalotú. Ko e me‘a ‘eni ‘oku tau tui ki ai mo feinga ke tau mo‘ui‘akí. Ka kuo tuku ‘e he ‘Eikí ha ngaahi me‘a lahi ke hoko na‘e ‘ikai ke ne fekau‘i … Na‘e ‘ikai teitei fekau‘i au ‘e he ‘Eikí ke u hulohula, ka kuó u hulohula au: ‘oku mou ‘ilo‘i kotoa ia, he ko ‘eku mo‘uí ‘oku ‘ilo ia ‘e māmani. Pea neongo na‘e ‘ikai fekau‘i au ‘e he ‘Eikí ke u fai ia, ka na‘á ne tuku pē ke fakahoko. ‘Oku ‘ikai ke u ‘ilo ‘e au pe na‘á ne fekau‘i ‘a e tamaiki tangatá ke nau ō ‘o va‘inga ‘akapulu, ka na‘á ne fakangofua pē ia. ‘Oku ‘ikai ke u ‘ilo ‘e au pe te ne fekau‘i ke tau langa ha fale fai‘anga faiva, ka kuó ne tuku pē ke fakahoko ia, pea te u lava ‘o ‘oatu hono ‘uhingá. ‘Oku ‘aonga tatau pē ‘a e ngaahi me‘a fakafiefiá mo hono kehekehé ki he lelei ‘o ‘etau mo‘uí mo e ngaahi fekumi mahu‘inga kehe ‘o e mo‘uí (DBY, 238).

‘Oku ou tui ko e kakai ko ia ‘oku fakapatū, pasi, mapu, mo fai ha ngaahi longoa‘a mo ha ngaahi tō‘onga taukae ‘i he fale fai‘anga tulamá, ‘o tu‘utu‘u hala mo ta‘e ‘uhingá, ‘oku ‘ikai ke nau fu‘u fakakaukau lelei, pea ‘oku ‘ikai ke nau ‘ilo‘i ‘a e faikehekehe ‘o e malimali fiefia ‘i he mālié ke fiefia ai ha fofonga ‘o ha kaungā-me‘á, pea mo e manuki ko ē ‘okú ne ‘omi ‘a e lea ta‘e fe‘unga ‘a e tangatá ki he tangatá (DBY, 241).

Kae tuku ke hiva fiefia hotau ‘atamaí, mo tuku ke fakalelei‘i ‘e he mo‘uí ‘a ia pē ‘i he ngaahi halanga kotoa ‘o e sinó, he ko e kaveinga ‘o ‘etau fakatahá ke fakamālohisino‘i ia, ki he‘ene lelei ‘a‘aná (DBY, 240).

• Ko e hā ‘oku kumi ai ‘e he fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘a e fiefiá? Ko e hā ‘oku hangē ‘oku ‘ikai ma‘u ai ‘e ha tokolahi iá? Te tau ma‘u ‘i fē ‘a e fiefia mo‘oní? ‘E ‘omai fēfē ‘e he ongoongoleleí ‘a e fiefiá ‘o a‘u ai pē kiate kinautolu ‘oku “mamahi‘ia, fehālaaki, masiva, pe ‘i fale fakapōpulá?”

• ‘Oku tui ha kakai tokolahi ‘e fakangatangata ‘e he talangofua ki he ‘Otuá ‘a ‘enau tau‘atāiná mo ‘ai ke si‘isi‘i ange ‘enau fiefiá. Ko e hā ha fa‘ahinga me‘a ne hoko pe kuó ke sio ai ‘okú ne fakatātaa‘i ‘oku ‘ikai totonu ia—ka ‘oku ‘ai ‘e he talangofua ki he ngaahi fekaú ke tau fiefia, pea ‘ai ‘e he talangata ‘á ke tau mamahi?

• Ko e hā ho‘o ongo‘i ‘i ho‘o ‘ilo‘i na‘e “fakatupu koe ke ke ma‘u ‘a e ngaahi me‘a kotoa pē ‘oku ma‘u ‘e he ‘Otuá” pea ‘oku finangalo ‘a e Tamai Hēvaní mo SĪsū Kalaisi ke mo u fiefia?

• Ko e hā na‘e pehē ‘e Palesiteni ko e founga pē ia ‘e taha ke fiefia ai ‘a e Kāingalotú? ‘Oku ‘ai fēfee‘i koe ‘e he mo‘ui‘aki ‘o e ongoongoleleí ke ke fiefia?

• Ko e hā ‘a e ‘uhinga ‘okú ke pehē na‘e poupou‘i ai ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘a e ‘ekitivitĪ fakatupu mo‘ui leleí (recreation)? (Vakai foki, T&F 136:28.) ‘E anga fēfē ha hanga ‘e he‘etau ngaahi ‘ekitivitĪ fakafiefiá ‘o “fakafonu kitautolu ‘aki ‘a e melinó mo e nāunau‘iá, mo fakaake ‘a e ongo lelei mo fakafiefia kotoa ‘o e lotó”?

• Ko e hā ha ngaahi me‘a kuo pau ke tau fai ki mu‘a pea tau toki kau ‘i ha ngaahi ‘ekitivitĪ fakafiefia, kapau ko ‘etau ngaahi ‘ekitivitií te nau tāpuaki ‘i fakalaumālie mo fakatu‘asino kitautolu?

• Na‘e ako‘i ‘e Palesiteni ‘Iongi kuo pau ke fai ‘a e ngaahi ‘ekitivitĪ fakafiefiá ‘i he laumālie totonu. ‘E anga fēfē ha‘atau fakapapau‘i ‘oku tau ma‘u ‘a e Laumālie ‘o e ‘Eikí ‘i he‘etau ‘ekitivitĪ fakafiefiá?

• Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke tau kau ‘i ha ngaahi ‘ekitivitĪ kehekehe, ‘o kau ai ‘a e fakame‘ité mo e ngaahi ‘ekitivitĪ fakafiefiá? Ko e hā na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi ko ha ngaahi ‘aonga pau ia ‘o e mūsiká, hulohulá, mo e fale fai‘anga tulamá? Ko e hā ‘ene lau fekau‘aki mo kinautolu ‘oku tui ko e fale tulamá mo e fale hulohulá ‘oku koví?

• Ko e hā ha ngaahi me‘a mahu‘inga ke tau siofi ‘i he‘etau fili ko ia ha fakafiefia ‘oku fe‘ungá? Te ke fakapapau‘i fēfee‘i ko e “ ‘Otuá ‘oku ‘i ho‘o fakakaukaú kotoa” ‘o a‘u pē ki ho‘o kau ‘i he fakafiefiá mo e ngaahi ‘ekitivitĪ fakatupu mo‘ui leleí? ‘E tā fēfē ‘e he mātu‘á ha sĪpinga lelei ma‘a ‘enau fānaú ‘i he fa‘ahinga fakafiefia ‘oku nau filí?

• Ko e hā ‘oku “mahu‘inga tatau ai ‘a e fakafiefiá ki he‘etau mo‘ui leleí mo e ngaahi tulifua mahu‘inga kehe ‘o e mo‘uí?

• ‘E anga fēfē ha‘o tokoni ke ‘i ai ha fa‘ahinga fakafiefia lelei mo malu kiate koe, ho‘o fānaú, pea mo e ni‘ihi kehe ‘i homou koló?