Ko e Fakamāu Ta‘engatá

Ko e maama pē ‘eni ke tau fakamo‘oni‘i ai kitautolú. Ko e ngaahi ‘aho ‘oku mo‘ui ai ‘a e tangatá, ko ha ‘aho ia ‘o e ‘ahi‘ahi, ‘a ia te tau lava ai ke fakamo‘oni‘i ki he ‘Otuá, ‘i he‘etau fakapō‘ulí, ‘i hotau ngaahi vaivaí pea ‘i he feitu‘u ‘oku pule ai ‘a e tēvoló, ko e ngaahi kaume‘a kitautolu ‘o e Tamaí, ‘oku tau ma‘u ‘a e māmá meiate Ia, pea ‘oku tau taau ke hoko ko e kau takimu‘a ki he‘etau fānaú—ke tau hoko ko e ‘eiki ‘o e ngaahi ‘eiki mo e tu‘i ‘o e ngaahi tu‘i—ke tau ma‘u e pule haohaoa ki he konga ko ia ‘o hotau ngaahi fāmilí ‘e fakakalauni ‘aki ‘a e nāunaú, mo‘ui ta‘e fa‘amaté pea mo e mo‘ui ta‘engatá, ‘i he pule‘anga fakasilesitialé (DBY, 87).

‘Oku ou ‘ilo ‘e vave mai ‘ene hoko kiate koe mo au ‘a e ‘aho fakamāú; pea he ‘ikai fuoloa mei heni kuo tau tukuange ‘a e ngaahi sinó ni ka tau ‘alu atu ki he maama tatali‘anga ‘o e ngaahi laumālié. ‘Oku ou ‘ilo, ka tau ka mate ‘e ma‘u pē kitautolu ‘e he fakamāú, he ‘oku fakafolofola ia: “ko e potu ‘oku hinga ki ai ‘a e ‘akaú, ‘e ‘i ai pē ia” [vakai foki, Tangata Malanga 11:3], pē, ko hono fakalea ‘e tahá, ko e taimi pē ‘oku mavahe atu ai ‘a e maté meiate kitautolú, ‘e ma‘u kitautolu ‘e he fakamāú (DBY, 382).

‘Oku hanga ‘e he maté ‘o ‘ohifo ‘a e tu‘i mālohi tahá ke tu‘unga tatau pē mo e tangata masiva mo fiekaia tahá; pea kuo pau ke na fakatou tu‘u ‘i he ‘ao ‘o e fakamāu‘anga ‘a Kalaisí ke tali ki he ngaahi ngaue kuó na fai ‘i he sinó (DBY, 445).

Tuku ke tui ‘a e tokotaha kotoa pē ‘o fakatatau mo hono lotó pea muimui ki he‘ene ngaahi fakakaukau pē ‘a‘aná, he ‘oku tau‘atāina ‘a e tokotaha kotoa ke ne fili ki he me‘a te ne faí; ‘oku tau tau‘atāina ke tauhi ki he ‘Otuá pe li‘aki ia. Kuo tau ma‘u ‘a e ngaahi folofola ‘o e mo‘oni faka-‘Otuá pea ‘oku tau tau‘atāina pē ke tau tali pe li‘aki ia. Ka ‘e ‘omi kitautolu ke fakamāu‘i ‘i he ‘ao ‘o e ‘Otuá ‘i he ngaahi me‘a kotoa pē ko ‘ení, pea te tau lipooti kiate ia ‘okú ne ma‘u ‘a e totonu ke ui kitautolu ke tau fakamatala ki he ngaahi ngāue kotoa kuo fai ‘i he sinó (DHB, 679).

Ko e taimi pea mo e faingamālie ko ia ke fai ha ngāué, ko e koloa mahu‘inga ia ‘a e fa‘ahinga kotoa pē ‘o e tangatá, pea ‘oku tau ha‘isia kotoa ki he ‘Otuá ‘i he faingamālie ke ngāue ‘aonga ‘aki ‘a e taimí, pea te ne fiema‘u foki ke tau lipooti faka‘auliliki ki he founga na‘a tau faka‘aonga‘i ‘aki iá (DBY, 301).

‘E fakamāu‘i ‘a e fānau ‘a e tangatá ‘o fakatatau mo ‘enau ngaahi ngāué, pe ‘oku lelei pe kovi. Kapau ‘oku fonu ‘a e ngaahi ‘aho ‘o ha tangata ‘i he ngaahi ngāue leleí, ‘e fakapale‘i ia ‘o fakatatau pē ki ai. Pea kapau ‘oku fakamoleki ia ki hono fai ‘o e ngaahi ngāue ‘oku koví, te ne ma‘u pē ‘o fakatatau ki he ngaahi ngāue ko iá… . .‘E mahino nai ‘a fē ki he kakaí, ko e taimi pē ‘eni ‘oku totonu ke nau fakatoka ai ‘a e makatu‘unga ‘o honau hakeaki‘í ki taimi mo ‘itāniti, pea ko ‘eni pē ‘a e taimi ke nau fai ai ha ngaahi ngāue ‘aki ‘a honau lotó, ke fakalāngilangi‘i ‘a e ‘Otuá, ‘o hangē ko ia na‘e fai ‘e Sīsuú (DNW, 13 Apr. 1854, 1).

Ko kinautolu kotoa pē ‘oku tui, mo loto mo‘oni, mo fakahā ‘a e ngaahi fua ‘o e mā‘oni‘oní, ko e kakai fili kinautolu ‘o e ‘Otuá mo e kau ‘ea hoko ki he ngaahi me‘a kotoa pē. Ko kinautolu kotoa pē he ‘ikai ke nau talangofua ki he ngaahi fekau mā‘oni‘oni ‘a e ‘Eikí pea mo e ngaahi ouau ‘o hono falé, ‘e fakamāu‘i kinautolu ‘o fakatatau mo e ngaahi me‘a na‘a nau lea ‘akí, pea te nau fakahalaia‘i pē ‘e kinautolu ‘a kinautolu ‘o hangē ko ia ‘oku nau fai ‘i he lolotonga ní, pea ‘e lau kinautolu ‘oku nau ta‘e taau pea he ‘ikai ke nau kau pe ‘inasi fakataha mo e kau mā‘oni‘oní (DBY, 383–84).

Na‘e pehē ‘e ha tokotaha, “ ‘Oku ou ‘ilo fakapapau te u ma‘u ha nāunau ‘e toe lelei ange ia heni, ko ia ai he ‘ikai ke u toe feinga au ke ma‘u ha me‘a ‘oku toe lahi angé.” Kapau ko e me‘a ia ‘okú ke fie ma‘ú peá ke fai pē ia, ‘oku tau‘atāina ‘a e tangata kotoa pē ‘i he māmaní. ‘Oku malanga‘i ‘a e Ongoongoleleí, ake mo e angahalá, pea mate ha ni‘ihi, kae fakakikihi‘i ia [‘a e ongoongoleleí] ‘e ha ni‘ihi; na‘e tali ia ‘e ha ni‘ihi kae ‘ikai tali ‘e he ni‘ihi; ka ko e faiangahala ‘eni ‘a e kakaí, he ‘oku fakahā kiate kinautolu ‘a e mo‘oní ka ‘oku ‘ikai ke nau tali ia. Ko e angahala ‘eni ki māmani. “Kuo ha‘u ‘a e māmá ki māmani, pea ‘ofa lahi ‘a e kakaí ki he po‘ulí ‘i he māmá, koe‘uhí ‘oku kovi ‘enau ngaahi ngāué” [vakai, Sione 3:19]. Ko e folofola ia ‘a Sīsū ‘i he kuonga ko iá. ‘Oku tau pehē ‘e kitautolu, ko ‘eni ‘a e Ongoongolelei ‘o e mo‘uí mo e fakamo‘uí, pea ko kinautolu kotoa pē te nau tali iá, te nau ma‘u ‘a e nāunaú, ‘a e ngeiá, ‘a e mo‘ui ta‘e fa‘amaté pea mo e mo‘ui ta‘engatá; kapau he ‘ikai ke nau tali ia, ‘e mole meiate kinautolu ‘a honau faingamālié (DBY, 384).

Ko e mala‘ia‘anga ‘o ha tangata ‘o kapau te ne ma‘u ‘a e maama ‘o e ‘ilo‘i ‘a e ‘Otuá pea ‘ikai ke ne tali ia (DBY, 383).

‘Oku fakahā mai kiate kitautolu ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni fekau‘aki mo e mo‘ui ta‘engatá pea ‘oku fakataumu‘a ia ke hakeaki‘i kitautolu ke tau ma‘u ‘a e mālohí pea mo malu‘i kitautolu mei he ‘auhá. Kapau te tau fili ki he hala ‘e tahá pea tali mo faka‘aonga‘i ‘a e ngaahi mo‘oni ‘oku fakatau ki he maté, ko e fo‘ui pē ia ‘o tautolu. Kapau he ‘ikai ke tau ma‘u ‘a e fakamo‘ui ‘oku tau fekumi ki aí, te tau pehē nau te tau ma‘u ‘a e fakapale ‘oku taau mo ‘etau ngaahi ngāué, pea na‘a tau ngāue pē ‘o fakatatau mo e tau‘atāina kuo foaki mai kiate kitautolú, pea ‘e fakamāu‘i kitautolu ‘o fakatatau mo e ngaahi me‘a na‘a tau lea‘akí, ‘o tatau pē pe ‘oku tau tonuhia pe halaia (DNW, 17 Aug. 1859, 1).

Talu ‘eku tupu hake, ‘o a‘u mai ki he ‘ahó ni mo e hangē kiate au ko ha me‘a laulaunoa pē ‘a e talanoa kau ki he hē ‘a e kakai ‘o e māmaní—‘o ‘ikai lava ke toe fakamo‘ui kinautolu, pe talanoa kau ki he‘eku fa‘eé mo ‘eku tamaí, mo ho‘omou ngaahi mātu‘á, pe ko ‘etau ngaahi kui ‘a ia na‘a nau mo‘ui anga-tonu ‘o fakatatau mo e maama na‘a nau ma‘ú; ka koe‘uhí na‘e ‘ikai ke nau ma‘u ‘a e fuakava ta‘engatá pea mo e Lakanga Fakataula‘eiki mā‘oni‘oní ‘i honau lotolotongá, te nau ‘alu ki heli ‘o vela ai ki he ta‘e ngatá. Ko e laulaunoa ‘eni ia kiate au; na‘e laulaunoa ma‘u pē ia kiate au, pea ‘e kei laulaunoa ai pē (DBY, 384).

Kuo pau ke ‘ilo‘i ‘e he tangatá pe ko e fefiné ‘a e ngaahi founga ‘a e ‘Otuá ki mu‘a pea nau toki anga ta‘e faka-‘Otua. Ko e kakai ko iá ko e kau faiangahala, kau anga ta‘e mā‘oni‘oni, kau anga-kovi, ‘a ia kuo te‘eki ai pē ke nau fanongo kinautolu he palani ‘o e fakamo‘uí, pea ‘oku ‘ikai pē ke nau ‘ilo‘i ‘e kinautolu ‘a e hisitōlia ‘o e Foha ‘o e Tangatá, pe te nau fanongo ‘i he huafa ‘o e Fakamo‘uí, pea mahalo mo e hisitōlia ‘o ‘ene mo‘ui ‘i he māmaní, ka kuo akonekina kinautolu ‘e he‘enau talatupu‘á pea mo e ako faka‘atamaí ke nau ta‘e tui; ka kuo pau pē ne mahino kiate kinautolu ‘a e anga faka-‘Otuá ia pea nau toki ‘ulungāanga ta‘e faka‘Otua (DBY, 384).

‘I he mo‘ui fakamatelié, ‘oku lauimiliona ha kakai ‘i he māmaní ‘oku nau mo‘ui fakatatau mo e lelei taha ‘o e maama ‘oku nau ma‘ú—‘o fakatatau mo e lelei taha ‘o ‘enau ‘iló. Kuó u toutou tala kiate kimoutolu te nau ma‘u ‘o fakatatau mo ‘enau ngaahi ngāué; pea ko kinautolu kotoa pē ‘e nau mo‘ui ‘o fakatatau mo e ngaahi tefito‘i mo‘oni tu‘ukimu‘a taha ‘oku nau ma‘ú, pe ko e mahino ‘oku nau ma‘ú, te nau ma‘u ha melino, ha nāunau, fiemālie, fiefia pea mo ha kalauni ‘a ia ‘e mahulu atu ia mei he me‘a na‘a nau ‘amanaki atu ki aí. He ‘ikai ke nau mate fakalaumālie (DBY, 384).

Kapau ‘oku ma‘u ‘e he [kakaí] ‘a e laó, ‘o tatau ai pē pe ko hai na‘á ne fa‘u ‘a e lao ko iá, pea nau fai ‘a honau tūkuingatá ‘o fakatatau mo e lao ko iá, te nau ma‘u ha nāunau ‘oku taukakapa ki ai ho‘o fakakaukaú, ‘i he‘eku fakamatala‘i iá; he ‘ikai ke ke lava koe ‘o fakakaukau‘i ha ki‘i konga si‘i ‘o e nāunau ‘o e ‘Otuá kuo teuteu‘i ma‘a ‘ene fānaú, ‘a e ngāue ‘a hono to‘ukupú (DBY, 385).

‘Oku ou pehē ki he taula‘eiki kotoa pē ‘i he funga ‘o māmaní, ‘o tatau ai pē pe ko e Kalisitiane koe, pe ko e Hīteni pe [Mosilemi], ‘oku totonu ke ke mo‘ui ‘o fakatatau mo e lelei taha ‘o e maama ‘okú ke ma‘ú; pea kapau te ke fai ‘eni, te ke ma‘u ‘a e nāunau kotoa pē ‘okú ke nofo ‘o hanganaki atu ki aí (DBY, 384–85).

‘E ‘alu ‘a e kau ākonga ‘a Sīsuú ‘o nofo mo Ia. Pea ‘e ‘alu leva ki fē ‘a e toengá? Ki he ngaahi pule‘anga kuo teuteu mo‘o kinautolú, ‘a ia te nau nofo ai ‘o tu‘uloa. ‘E ‘omi ‘e Sīsū, ‘i he feilaulau huhu‘i na‘á ne faí, ‘a e ngaahi foha mo e ngaahi ‘ofefine kotoa pē ‘o ‘Ātamá, tukukehe pē ‘a e ngaahi foha ‘o e mala‘iá, ‘a ē ‘e lī kinautolu ki helí. ‘E ‘i ai ha ni‘ihi te nau mamahi koe‘uhí ko e houhau ‘a e ‘Otuá—te nau mamahi ‘o a‘u ki he ngata‘anga kuo tu‘utu‘uni ‘e he ‘Otuá meiate kinautolú, pe ko e fakamaau ‘e fai kiate kinautolú; pea ka hili ‘enau mamahi tu‘unga he houhau ‘o e ‘Otuá, ‘o nau totongi fakafoki ‘a e peni ‘uli‘uli kotoa pē, ‘e toki tukuange mai leva kinautolu mei he fale fakapōpulá. Ko ha akonaki ngali fakatu‘utāmaki nai ‘eni ke malanga‘aki? ‘Oku pehē ‘e he ni‘ihi ‘oku fakatu‘utāmaki; ka ‘oku mo‘oni, ko e tokotaha kotoa pē ‘oku ‘ikai ke ne fakamoleki ‘a e ‘aho ‘o e ‘alo‘ofá ‘i he faiangahalá, ke ne hoko ai ko ha ‘āngelo ‘a e Tēvoló, ‘e ‘omi ia ke ne ma‘u ha pule‘anga ‘o e nāunau (DBY, 382).

‘E tokolahi ange ‘a e kakai te nau faivelengá ‘i he kakai te nau hē mei he mo‘oní. Ko ha fa‘ahinga pau pē ‘i he kakai ko ‘ení te nau ‘alu ki he pule‘anga fakasilesitialé, ka he ‘ikai lava ha ni‘ihi ia ke hū ki ai, koe‘uhí ko e ‘ikai ke nau lava ‘o tauhi ‘a e fono ‘o e pule‘anga fakasilesitialé; ka te nau ‘alu ki he pule‘anga ‘oku nau fie ‘alu ki ai mo mo‘ui fe‘unga mo iá (DBY, 383).

Kuo fokotu‘u ha ngaahi nāunau kehekehe ke fe‘unga mo e ngaahi tu‘unga pea mo e ngaahi me‘a ‘oku lava ke fai ‘e he tangatá (DNW, 13 Aug. 1862, 2).

‘Oku tau lau ‘e he Tohitapú, ‘oku ‘i ai ha nāunau ‘e taha ‘o e la‘aá, pea mo e nāunau ‘e taha ‘o e māhiná, pea mo e nāunau ‘e taha ‘o e fetu‘ú [vakai, 1 Kolinitō 15:40–42]. ‘Oku ui ‘a e ngaahi nāunau ko ‘ení ‘i he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá [vakai, T&F 76], ko e nāunau fakatilesitiale, fakatelesitiale, pea mo e nāunau fakasilesitiale, ‘a ia ko e nāunau mā‘olunga tahá ia. Ko e ngaahi maama kehekehe ‘eni, pe ko e ngaahi nofo‘anga ‘i he fale ‘o ‘etau Tamaí. Ko e kakai tangata pe kakai fefine ko ia ‘oku ‘ikai ke nau ‘ilo ki he mafai ‘o e ‘Otuá, pea mo e ngaahi tākiekina ‘a e Laumālie Mā‘oni‘oní, ka ‘oku tataki kinautolu ‘e ha tokotaha kehe, ‘o ‘ikai ke nau faka‘aonga‘i ‘a e mahino ‘oku nau ma‘ú ka nau fakafalala ‘enau tuí ki ha tokotaha kehé, he ‘ikai ‘aupito ke nau lava kinautolu ‘o hū ki he nāunau fakasilesitialé, ke ma‘u ha kalauni ‘o hangē ko ia ‘oku nau hanganaki atu ki aí; pea he ‘ikai ‘aupito malava ke nau hoko kinautolu ko ha ngaahi ‘Otua. He ‘ikai ke nau lava ‘o pule‘i pē kinautolu, pe ke pule‘i ha ni‘ihi kehe, ka te nau tatali ma‘u pē ke toki fakakouna‘i kinautolu ‘i he me‘a kotoa ‘o hangē ha ki‘i tamasi‘i si‘í. He ‘ikai ke nau lava ‘o pule‘i kinautolu, ka kuo pau ke toki hanga ‘e Sēmisi, Pita, pe ko hai pē ha taha, ‘o pule‘i kinautolu. He ‘ikai ‘aupito pē ke nau hoko kinautolu ko ha ngaahi ‘Otua, pe fakakalauni‘aki kinautolu ‘a e nāunau, mo‘ui ta‘e fa‘amaté, pe ko e mo‘ui ta‘engatá. ‘E ‘ikai ‘aupito ke nau pule ‘aki ‘e kinautolu ‘a e nāunau, ‘a e ngeiá, pea mo e mālohi ‘i he pule‘anga fakasilesitialé. Ka ko hai pē? Ko kinautolu pē ‘oku loto-to‘a mo tataki ‘e he tau‘atāina mo‘oni ‘o langí, ‘a ē te nau ‘alu atu ‘i he loto-to‘a ke fai ‘a e ngāue ‘a honau ‘Otuá, ‘o tuku pē ‘a e ni‘ihi kehé ke fai ‘o fakatatau ki honau lotó, ka nau vilitaki kinautolu ‘i he faitotonú, neongo ‘e ‘alu ‘a hono toenga ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá ‘i he hala ‘e tahá (DBY, 382–83).

Kapau na‘e lava ke ‘alu fakataha ki he ‘afio‘anga ‘o e Tamaí mo e ‘Aló ‘a e kakai anga-koví, ‘i he‘enau ngaahi faiangahalá pea fetākinima atu mo e fa‘ahinga ko ē ‘oku tui ‘e fakamo‘ui ‘e Sīsū ‘a e tokotaha kotoa pē–‘o ‘ikai ha taha ‘e li‘aki, na‘e mei fu‘u fakamamahi ange mo ‘ikai ke nau lava ‘o kātekina ‘a e tu‘unga te nau ‘i aí ‘i ha‘anau nofo ‘i he ano ‘o e afí mo e maka-velá. ‘Oku pehē ‘e he tokāteline halá, ‘e ‘alu ki heli ‘a e ki‘i valevale ‘oku ‘ikai ke papitaisó, ka ‘e ‘alu atu ki he ‘afio‘anga ‘o e Tamaí mo e ‘Aló, ‘a e tangata fe‘auakí, ‘a e kaiha‘á, tangata loí, tangata fuakava loí, tokotaha fakapoó, pea mo e ngaahi ‘ulungaanga fulikivanu kotoa pē ‘o kapau te nau fakatomala ‘i he mōmēniti faka‘osi pea nau toki maté, te nau lava pē ke hū ki he ‘afio‘anga ‘o e Tamaí mo e ‘Aló. Ka ‘o kapau te nau lava ‘o hū ki ai, ‘e hoko ia ko ha heli kiate kinautolu (DBY, 385).

‘Oku faka-‘Otua pē ‘a e tautea ‘a e ‘Otuá. Pea ‘oku tolonga ia ‘o ta‘e ngata koe‘uhí he ‘e ‘ikai ha taimi ia ‘e ta‘e fakamala‘ia‘i ai ‘a e kakaí, pea kuo pau ma‘u pē ke ‘i ai ha heli ke ‘ave kinautolu ki ai. ‘Oku ‘ikai ke u ‘ilo‘i ‘e au pe ko e hā hono fuoloa ‘o e nofo ‘a e kakai mala‘iá ‘i helí, pe ko e hā hono lahi ‘o ‘enau mamahí. Kapau na‘a tau lava ke ‘ilo‘i ‘a e lahi ‘o ‘enau ngaahi faikoví, mahalo pē na‘a tau lava ke fakafuofua‘i atu ‘a e lahi ‘o e mamahi te nau a‘usiá. Te nau ma‘u pē ‘o fakatatau mo ‘enau ngaahi ngāue na‘e fai he lolotonga ‘enau ma‘u ‘a e sinó. ‘Oku ta‘engata ‘a e tautea ‘a e ‘Otuá, ka ‘oku ‘ikai ke fakapapau‘i mai ‘e ia ‘e nofo ai pē ‘a e tokotaha faikoví ‘i hono tautea ko iá ‘o ta‘e ngata (DBY, 383).

• Na‘e akonaki ‘aki ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘o pehē “ko e ngaahi ‘aho ‘oku mo‘ui ai ‘a e tangatá, ko ha ‘aho ia ke sivi‘i ai kitautolu.” Ko e hā e me‘a ‘oku fie ma‘u ke tau “fakamo‘oni‘i ki he ‘Otuá he lolotonga ‘etau mo‘ui fakamatelié?

• Ko e hā e me‘a ‘e fiema‘u ke tau lipooti ki ai ‘i he ‘aho ‘o e fakamāú? (Vakai foki, ‘Alamā 12:14; 41:3).

• Ko hai ‘a e kakai fili ‘a e ‘Otuá?

• Na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘e “fakamāu‘i kitautolu ‘o fakatatau mo e ngaahi me‘a na‘a tau lea ‘akí.” ‘Oku tau lava fēfē ke ‘ilo‘i pe “[te] tau tonuhia pe halaia”?

• Na‘e akonaki ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o pehē ‘e fakamāu‘i kitautolu ‘o fakatatau mo ‘etau faka‘aonga‘i ‘a e taimí. Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku fu‘u mahu‘inga ai ‘a e founga ‘oku tau faka‘aonga‘i ki ai ‘a hotau taimí? Te ke lava fēfē ke fakamāu‘i ‘a e founga ‘okú ke faka‘aonga‘i ai ho taimí he lolotonga ní? Ko e hā e me‘a kuó ke ako mei he kāingalotu kehe ‘o e Siasí, ho ngaahi kaungāme‘á, pea mo ho ngaahi kaungā‘apí, fekau‘aki mo hono faka‘aonga‘i lelei ‘o e taimí?

• Ko e hā e ngaahi me‘a ‘oku hoko ‘i he mo‘ui ‘a e kakaí ‘a ia ‘e ki‘i fakama‘ama ‘a ai hono fakamāu‘i kinautolu ‘e he ‘Eikí? Te tau lava ke faka‘aonga‘i fēfee‘i ‘a e tefito‘i mo‘oni ko ‘ení ki he founga ‘oku tau fakamahu‘inga‘i ‘aki ‘a e kakai ‘oku kehe ‘enau tuí meiate kitautolú?

• Fakatatau mo e lau ‘a Palesiteni ‘Iongí, ko e hā e me‘a ‘e tupu ai hono ma‘u ‘e he tangatá ‘i he maama kaha‘ú, ‘a e melino, nāunau, mo e fiemālie … ‘oku mahulu atu ‘i he me‘a na‘a nau hanganaki atu ki aí?

• Ko e hā hono ‘uhinga he ‘ikai ke fa‘a kātaki‘i ai ‘e he kakai faikoví, ‘oku mate lolotonga ‘enau fai angahalá, ke nofo fakataha mo e Tamaí mo e ‘Aló? (Vakai foki, Molomona 9:3–4; T&F 88:22.)

• Na‘e pehē ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘e ma‘u ‘e he fānau ‘a e Tamai Hēvaní ‘a e “pule‘anga ‘oku nau fie ma‘ú nau mo‘ui fe‘unga mo iá.” Te tau lava fēfē ke fakapapau‘i pe ‘oku tau mo‘ui taau mo fe‘unga ke ma‘u ‘a e pule‘anga ko ia ‘oku tau holi ki aí?

• Na‘e akonaki ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o pehē, ‘i he iku‘angá ‘e ma‘u ‘e he kakai kotoa pē ha pule‘anga ‘o e nāunau, tukukehe pē ‘a e ngaahi foha ‘o e mala‘iá. Ko e hā e me‘a ‘okú ke ako heni ‘o fekau‘aki mo e fai pau ‘a e Tamai Hēvaní ki he fakamaau totonú pea mo e ‘alo‘ofá? Ko e hā e me‘a ‘oku ako‘i atu heni fekau‘aki mo ‘Ene ‘ofa ki he ‘Ene fānaú?