Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 30: Fakatupu ‘o ha Loto Faka-Kalaisi fekau‘aki mo e Kakai Kehé


Vahe 30

Fakatupu ‘o ha Loto Faka-Kalaisi fekau‘aki mo e Kakai Kehé

Na‘e ‘ilo‘i ‘e Palesiteni Pilikihami ‘Iongi ‘a hono fie ma‘u ‘o e ‘ofá, “ ‘a e ‘ofa haohaoa ‘a Kalaisí,” ke ne fakatokalelei ‘a e halanga ‘o e mo‘uí. ‘Oku hoko ‘ene tō‘onga kia Lusi Kolová (Lucy Groves) ko ha sīpinga ia ‘o ‘ene anga- ‘ofa mo ‘ene tokoni ki he kakai kehé: ‘I he fononga‘anga ki he hihifó, na‘e tōai ‘a Lusi ‘o kaka ai ‘a e va‘e ‘o ‘enau saliote fakafāmilí, ‘o fasi ‘a hono va‘é pea mo hano ngaahi hui palalulu ‘e ni‘ihi. Na‘e fakatonutonu ‘e Palesiteni ‘Iongi hono va‘é pea tāpuaki‘i ia. Hili pē mei ai ha ngaahi ‘aho si‘í kuo toe humu e ki‘i ta‘ahine ‘a Lusí ia ‘i hono va‘é ‘o toe fasi tu‘o ua ai. ‘I he mamahi‘ia ‘a Lusi ‘i hono tuu‘i ia ‘e he fo‘i laka kotoa pē ‘a e fanga pulú ‘i hono toho e salioté, na‘á ne kole ai ki hono husepānití ke afe ‘enau salioté mei he fononga salioté kae tuku ange ke hoko atu e fonongá ia. Na‘e fakahā ange ‘e Palesiteni ‘Iongi he ‘ikai te ne tuku kinautolu ‘i he ve‘e halá ‘i ha potu fonua fakatu‘utāmaki pehē. Na‘á ne fakahinohino ai ki ha kau tangata ke nau tu‘usi ‘a e ngaahi va‘e ‘o e mohenga papa ‘o Lusí pea tautau ‘a e sino‘i mohengá ‘i he ‘ato ‘o e salioté koe‘uhí ke tāupe fiemālie pē ‘a e fakamoluú mo e sipilingí ‘o hangē ha mohenga tautaú (hammock). Na‘e toe faingāue ‘a Palesiteni ‘Iongi kia Lusi pea nofo ‘i hono tafa‘akí ‘i ha ngaahi ‘aho ke fakapapau‘i ‘oku ‘ikai toe hoko ki ai ha fakatamaki. Na‘e tohi ai ‘e he mokopuna ‘o Lusí ‘o pehē, “Tu‘unga ‘i hono ‘ulungaanga ‘ofá, ne ne ma‘u ai ‘a e ‘ofa ‘a Lusí mo hono hakó ‘o lauikuonga” (HRF, 157–58).

Ko e Ngaahi Akonaki ‘a Pilikihami ‘Iongí

Fakakofu‘aki kimoutolu ‘a e ha‘i ‘o e ‘ofá.

‘Oku ‘ikai ke tau ‘i heni māvahevahe mo tautau tokotaha, ‘o fõtunga kehe mo fo‘u mei ha ngaahi nāunau kehe mei he toenga ‘o e matakali ‘o e tangatá. ‘Oku tau kau pea ko e konga kitautolu ‘o e fāmilí ni, pea ‘i he‘ene peheé ‘oku tau feha‘isia‘aki ai (DBY, 271).

Kuo pau ke ‘ilo‘i ‘e he Kāingalotu ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní ko e me‘a ‘oku tokanga ki ai honau kāingá, ‘oku tonu ke nau tokanga mo kinautolu ki ai, pe ‘e ‘ikai lava ke teitei fakahaofi kinautolu ‘i he pule‘anga fakasilesitiale ‘o e ‘Otuá (DBY, 271).

‘E tāpuaki‘i ‘e he ‘Eikí ‘a e kakai ko ē ‘oku mohu ‘i he ‘ofa, anga-‘ofa, mo e ngāue leleí (DBY, 280).

‘Ofá. ‘Oku ‘i ai ha fa‘ahinga lelei, anga, pe tefito‘i mo‘oni pē ‘e taha, ‘a ia, kapau ‘e pukenimā mo fakahoko ‘e he Kāingalotú, te ne fakahoko ‘a e fakamo‘uí ki ha lauiafe. Ko ‘eku ‘uhingá ki he ‘ofa faka-Kalaisí, pe ko e ‘ofa, ‘a ia ‘oku ha‘u mei ai ‘a e fakamolemolé, kātaki fuoloá, anga-‘ofá, mo e ‘ūkumá (DNW, 11 Jan. 1860, 1).

‘Oku totonu ke tau ma‘u ‘a e ‘ofá; ‘oku totonu ke tau fai ‘a e me‘a kotoa pē ‘oku tau lavá ke ma‘u mai ‘a e ngaahi foha mo e ngaahi ‘ofefine kotoa pē ‘o ‘Ātama mo ‘Iví, pea fakafoki mai kinautolu ke fakahaofi ‘i he ‘ao ‘o ‘etau Tamaí mo e ‘Otuá. Kapau te tau fai ‘eni, ‘e fakalahi ‘etau ‘ofá ki he taupotu taha kuo fokotu‘u ke a‘usia ‘e he ‘ofa ‘a e ‘Otuá ke a‘u ki ai ‘i he lotolotonga ‘o hono kakaí (DBY, 273).

‘Ofa ‘i ho kaung‘apí ‘o hangē pē ko koé [vakai, Mātiu 22:39]; fai ki he kakai kehé ‘a ia ‘okú ke loto ke nau fai mai kiate koé [vakai, Mātiu 6:12] (DNW, 20 Mar. 1852, 3).

Ko e laulaunoa lahi taha ia ki ha kakai ke nau pehē ‘oku nau ‘ofa he ‘Otuá; ka ‘oku ‘ikai ke nau ‘ofa ‘i honau tokouá [vakai, Sione 4:20] (DBY, 271).

‘Oku totonu ke kamata ‘etau ‘ofa mo ‘etau ngaahi anga-‘ofá mei he fāmili ‘oku tau kau ki aí; pea toki hoko atu ai ki he kakai kehé (DBY, 271).

Tu‘u ma‘u, pea nofo ma‘u ‘i he mo‘oní. ‘Oua na‘á ke teitei poupou‘i ‘a e loto koví pe tāufehi‘a ‘i ho lotó; ‘oku ‘ikai ko ha me‘a ia ki ha taha Kāingalotu(DBY, 273).

‘Oku ou pehē nai ke mou ‘ofa ‘i homou ngaahi filí? ‘Io, ‘i he ngaahi tefito‘i mo‘oni pau. Ka ‘oku ‘ikai fie ma‘u kimoutolu ia ke mou ‘ofa ‘i he‘enau faiangahalá; ‘oku fie ma‘u pē kimoutolu ke mou ‘ofa ‘ia kinautolu ‘i ha tu‘unga ‘o ha loto mo e ngāue ke liliu mai kinautolu mei he‘enau tõ‘onga koví, ke lava ai ‘o fakamo‘ui kinautolu ‘i ha‘anau talangofua ki he Ongoongoleleí (DBY, 272).

‘Oku fai nai ‘e ha ni‘ihi ‘o ho ngaahi kaungā‘apí ha me‘a hala? ‘Io. ‘Oku omi ki heni ‘a e kakaí mei he ngaahi tapa kehekehe ‘o e māmaní, ke ‘ai ‘eni ko hanau fonua fo‘ou, pea ‘oku loto leva ‘a e kakai ne mu‘aki nofo fuoloa hení ke nau liliu pē he taimi ko iá, ‘o tauhi ki he‘enau ngaahi tõ‘ongá, anga fakafonuá, mo e ngaahi tukufakaholó, ka ‘ikai pea ‘oku nau fakakaukau leva ‘oku ‘ikai fe‘unga ‘a e kau hiki fo‘ou maí ke nau feohi. Ko hono fakalea ‘e tahá, “kapau he ‘ikai ngāue, fakakaukau, mo vakai tatau ‘a e tangata, fefine, mo e fānau kotoa pē mo kinautolu, ta ko e kau angahala kinautolu.” ‘Oku mātu‘aki ‘aonga ke tau ma‘u ‘a e ‘ofá he te ne ‘ufi‘ufi ha ngaahi me‘a lahi ‘e lava ke tau lau ko e ngaahi angahala (DNW, 11 Jan. 1860, 1).

Oku totonu ke hoko ko ha fakamo‘oni fe‘unga ‘okú ke ‘i he hala ‘o e mo‘uí, kapau ‘okú ke ‘ofa he ‘Otuá mo ho ngaahi tokouá ‘aki ho lotó kotoa (DBY, 271).

Fakapapau‘i ko e hala ‘o ho va‘é ke hangatonu ia ki he mo‘ui ta‘engatá, peá ke ‘ave mo koe ‘a e tokolahi taha te ke lavá. ‘Ave kinautolu ‘i honau tu‘ungá, ‘ilo‘i kinautolu ‘i honau tu‘ungá, pea ngāue mo kinautolu ‘i honau tu‘unga totonú; vakai kiate kinautolu ‘o tatau mo e vakai ‘a e ‘Otuá kia kinautolú (DBY, 274).

Manava‘ofa. Manava‘ofa ki he taha kotoa he ‘oku manava‘ofa ‘a ‘etau Tamai Hēvaní. ‘Okú ne tuku mai ‘ene ‘uhá ki he anga-tonú mo e ta‘e angatonú; pea foaki mo e la‘aá ke ulo ki he koví mo e leleí [vakai, Mātiu 5:45]. Ko ia tuku ‘etau leleí ke a‘u atu ki he ngaahi ngāue ‘a hono to‘ukupú, ‘i he ngaahi me‘a te tau lavá; kae ‘oua na‘a tukulolo ki he laumālie mo e mālohi ‘o e koví (DBY, 272).

Tuku ange ‘a e fanga kihi‘i anga kovi kotoa pē, kae vahevahe atu ‘a e manava‘ofá ki he tokotaha kotoa. Valoki‘i (Chasten), ‘i he me‘a ‘e lelei taha ange ai ‘a e valokí; kae tomu‘a feifeinga‘i kimu‘a peá ke toki ngāue ‘aki ‘a e tauteá (DBY, 277).

Kapau ‘e a‘u ki ha tu‘unga ‘e fie ma‘u ai ke ke fai valoki‘i ha taha, ‘oua na‘a toe laka atu ia ‘i he lelei ‘okú ke ma‘u ke fakamo‘ui ai iá [vakai, T&F 121:43] (DBY, 278).

Kuo te‘eki ke liliu hoku loto ki he kakai fakafo‘ituituí, tatau pē ‘a tangata mo fafine, pe ‘oku nau tui ki he‘eku me‘a ‘oku faí pe ‘ikai. Te mou lava nai ‘o hoko ko haku ngaahi kaungā-‘api? Te u lava ‘e au; pea ‘oku ‘ikai ko ha fu‘u me‘a ia ke u hoha‘a ki ai pe ‘okú ta tui tatau pe ‘ikai (DBY, 278–79).

‘I he‘etau [fengāue‘aki] mo e kakai te‘eki Siasí— ‘oua te mou ui kinautolu ko ha Kau Senitaile—tuku ke hoko ‘etau ngaahi tā sīpinga leleí ko ha me‘a ‘e fe‘unga ke nau fa‘ifa‘itaki; pea ‘e toki pehē ai ‘e he tokotaha kotoa pē ‘iate kinautolu ‘oku lea mo‘oní, “Mahalo ‘oku mou mo‘oni pē kimoutolu, te u ‘alu atu ā au ‘o nofo mo kimoutolu” (DBY, 279).

‘Oku mei he ‘Otuá ke anga-lelei mo manava‘ofa, anga-malū mo fai mo‘oni, fonu ‘I he tui mo anga faka‘ei‘eiki, ‘o ‘ikai fai ha hala ‘e taha; he ‘oku ‘ai takai ‘e he leleí ha fa‘ahinga huelo faka‘ofo‘ofa ‘i he tokotaha kotoa pē ‘okú ne ma‘u iá, ‘o ‘ai honau fõtungá ke malama ‘aki ha fa‘ahinga maama, pea mo fakamānako honau koló tu‘unga ‘i hono tu‘unga mā‘olungá. ‘Oku ‘ofa‘i kinautolu ‘e he ‘Otuá, kau ‘āngelo mā‘oni‘oní, pea mo e lelei kotoa pē ‘oku ‘i he māmaní, ka ‘oku fehi‘anekina, mo fakameheka‘i, to‘a‘ia mo ilifia‘i ‘e he kau angahalá (DBY, 280).

Ngaahi Ngāue Leleí Ko e poto ‘i he‘etau tui fakalotú ke tau manava‘ofa mo fai lelei ki he taha kotoa pē, ‘o fakatatau mo ‘enau tuku mai ke tau fai lelei ange kiate kinautolú (DBY, 272).

Tau feloto‘ofa ‘aki, pea tuku ke fakamālohia lelei hake ‘e he mālohí ‘a e vaivaí ke nau mālohi, mo tuku kia kinautolu ‘oku nau lava ‘o mamatá ke nau fakahinohino ‘a e kuí kae ‘oua kuo nau lava ‘o ‘ilo ‘a e halá ‘iate kinautolu pē (DBY, 271).

Lotua ma‘u pē ‘a kinautolu ‘oku malava ke nau ma‘u ‘a e ‘alo‘ofá (DBY, 279).

Ko ho‘o fakatokanga‘i pē hao kaungā-‘api ‘oku kamata ke humu, lotua ia ke ne lava ‘o ma‘u ‘a e laumālie ‘o e Ongoongoleleí ‘a ia na‘á ne mu‘aki ma‘ú. Pea kapau te ke ongo‘i ‘a e Laumālié ni ‘iate koe, lotua ke to e lahi ange ‘a e maama ko ia ne ke ma‘u ‘i ho‘o mu‘aki ma‘u ‘a e Ongoongoleleí, pea te ke fakahaofi ai koe mo ho falé (DBY, 272).

Tau pehē ‘oku ‘i he koló ni ha kau kolekole ‘e toko hongofulu ‘oku nau kole mei he ‘api ki he ‘api ki ha me‘a ke nau kai, pea ko hanau toko hiva ko ha kau kākā, ‘oku nau kolekole pē ke nau hao ai mei he ngāué, pea ‘i honau loto kākaá ‘oku nau ngāue‘aki ai ‘a e loto fie foaki mo e faka‘ofa‘ia ‘a e kakaí, ka ko e tokotaha pē ‘o e toko hongofulú ni ‘oku ōatu ki ho ‘apí ‘oku taau ke ke foaki ki aí; ko e fē ‘a e lelei tahá, ke ke foaki ha me‘akai ki he toko hongofulú, ke fakapapau‘i ai ‘okú ke tokoni‘i ‘a e tokotaha ‘oku paea mo‘oní, pe ko ha‘o fakasītu‘a‘i ‘a e toko hongofulú koe‘uhí he ‘oku ‘ikai ke ke ‘ilo‘i pe ko e fē ‘a e tokotaha totonú? Te mou pehē kotoa ke foaki ‘ofa ki he toko hongofulú kotoa, kae ‘oua na‘a fakasītu‘a‘i ‘a e tokotaha totonu mo paea mo‘oni ‘iate kinautolú. Kapau te mou fai ‘eni, he ‘ikai ha faikehekehe ia ‘i homou ngaahi tāpuakí, pe ‘oku mou tokoni ki he kakai totonu ‘oku nau fie ma‘ú pe ko kinautolu ‘oku ‘ikai ke nau fie ma‘u mo‘oní, kae kehe pē ke mou foaki ‘ofa mo ha mata ‘oku sio tāfataha pē ki hono tokoni‘i ‘a e paea mo‘oní (DBY, 274).

‘Oua na‘a tukuaki‘i; fakamaau mā‘oni‘oni.

‘Oua na‘a fakamaau, telia na‘a fakamāua ‘a kimoutolu [vakai, Mātiu 7:1]. Tuku ke ‘oua na‘a fakamāu‘i ‘e ha taha ‘a hono kāingá, tuku kehe kapau ‘okú ne ‘ilo‘i ‘okú ne ma‘u ‘iate ia ‘a e finangalo ‘o Kalaisí [vakai, Molonai 7:16–18]. fiha nai hono fa‘a taku—”Ko e tangata peheé kuo fai hala, pea he ‘ikai hoko ia ko ha mēmipa ‘o e Siasí.” ‘Oku anga fēfē ho‘o ‘ilo‘i iá? … ‘Oua te ke fakamāu‘i ‘a e kakai peheé, he ‘oku ‘ikai ke ke ‘ilo‘i ‘a e fokotu‘utu‘u ‘a e ‘Otuá fekau‘aki mo kinautolú; ko ia ai, ‘oua na‘á ke lau he ‘ikai ke nau hoko ko ha Kāingalotu … Ko e tokotaha ‘okú ne lau ‘oku ‘ikai ko ha Kāingalotu ha tahá, ‘oku e‘a mei he fa‘ahinga tõ‘onga launoa ko ia he mo‘ui ‘a e tangatá ‘a e ‘ikai ke ne ma‘u ‘a e Laumālie ‘o e ‘Otuá. Fakakaukau ki he me‘á ni, ngaahi tokoua mo e tuofāfine, hiki ia, koe‘uhí ke toe fakamanatu ki homou ‘atamaí; ‘ave ia mo koe peá ke fa‘a toutou vakai ki ai. Kapau ‘oku ou fakamāu‘i hoku ngaahi tokouá mo e tuofāfiné, ka ‘ikai ke u fakamāu‘i kinautolu ‘aki ‘a e ngaahi fakahā ‘a Sīsū Kalaisí, ‘oku ‘ikai ke u ma‘u ‘e au ‘a e Laumālie ‘o Kalaisí; he kapau ne u ma‘u ia, ‘oku ‘ikai totonu ke u fakamāu‘i ha tangata ‘e taha (DBY, 277–78).

‘Oku fonu mamahi hoku lotó ‘i he‘eku mamata ki ha Kaumātu‘a tokolahi fau ‘o ‘Isileli ‘oku nau faka‘amu ke tu‘unga tatau ‘a e taha kotoa pē mo kinautolu pea fuatautau‘aki honau tu‘ungá. Ke tu‘unga tatau ‘a e tangata kotoa mo kinautolu,[vakai, ‘Īsaia 28:20], pe ‘e fakamālohi‘i ke nau fai pehē; pea kapau ‘oku nau tōnounou, pea fakamālohi‘i ke nau fai ange ki honau lotó (DBY, 279).

‘O ka nau ka mamata ki ha tangata pe fefine ‘oku fehālaaki, ‘o ‘ikai tatau ‘enau tõ‘ongá mo ‘enau fakakaukaú, ‘oku nau lau leva he taimi ko iá he ‘ikai lava ke hoko ‘a e tokotaha ia ko iá ko ha mēmipa ‘o e Siasí, pea ‘ikai ke nau toe fakafeohi ki ai, mo pehē, kapau ‘oku nau ‘i he hala totonú, kuo pau ke fai pau mo e ni‘ihi kehé ki he‘enau tõ‘ongá mo ‘enau mo‘uí (DBY, 279).

Tau fekātaki‘aki mu‘a. ‘Oku ‘ikai ke u sio au ki he ngaahi me‘á ‘o tatau tofu pē mo kimoutolu. ‘Oku ‘ikai tatau ‘eku fakamāú ‘i he me‘a kotoa pē mo kimoutolu, pe tatau ha‘amoutolú mo ha‘akú. Ko e taimi ‘okú ke fakamāu‘i ai ha tangata pe ha fefine, fakamāu‘i pē ‘a e ‘uhinga ‘o hono lotó. He ‘ikai fakamāu‘i ‘a e tangatá ia ‘i he ‘aho lahi ‘o e ‘Eikí ‘o fakatefito ‘ata‘atā pē ‘i he leá, pe ko e ngāué; kae fekau‘aki mo e leá mo e ngāué, ‘e toe kau atu ki ai mo e ongo‘i pea mo e taumu‘a ‘o e lotó, he ko e ngaahi me‘a ‘eni kuo pau ke fakamāu‘i ai ‘a e tangatá[vakai, T&F 137:9] (DBY, 273–74).

Tuku ke ‘ilo‘i ‘e he Kāingalotu ‘o e Ngaahi ‘Aho Kimui Ní kotoa ko e vaivai‘anga honau kāingá ‘oku ko ha faiangahala. Ko e taimi pē kuo fakahoko ta‘e ‘amanekina ai ‘e ha kau tangata pe kau fefine ha hala, ‘oua na‘a lau ia kiate kinautolu ko ha angahala. Tau ako ke tau feloto‘ofa‘aki; tuku ke fakamolū ‘e he loto fakamolemolé mo e manava‘ofá ‘a e loto ‘ita mo e loto fakafāsifasi kotoa pē, koe‘uhí ke tau kātaki fuoloa mo fe‘aonga‘aki ‘i he‘etau ngaahi fetu‘utakí kotoa (DBY, 273).

Tauhi ki he ‘Eikí, pea feinga ke ‘oua ‘e fefakamaau‘aki [vakai, T&F 88:124]. Mo‘ui ke ‘oua na‘a ‘i ai ha me‘a ‘e fakamāu‘i ai koe, pea tukunoa‘i ‘a e ngaahi fehālaaki ‘a ho kāingá, he ‘oku lahi fe‘unga ‘a e fehālaaki ‘a e tokotaha kotoa pē ke ne fakalelei‘i (DBY, 280).

Mahalo te ke mamata, pe te ke pehē ‘okú ke lava ‘o sio ki ha fehālaaki ‘e lauiafe ‘a ho kāingá; ka ‘oku fa‘unga tatau pē kinautolu mo koe; ‘oku nau kakano pē tatau mo koe; hui tatau mo koe; ‘oku ‘a ho‘o Tamai ‘i he langí kinautolu; ko ‘ene fānau kotoa kitautolu, pea ‘oku totonu ke tau fefiemālie‘aki ki he lelei taha ‘e lavá (DBY, 271).

Mou fefaka‘apa‘apa‘aki; ‘oua te mou fefakama‘ama‘a‘aki. ‘Oku ‘i ai ha ni‘ihi, ko ‘enau kihi‘i mamahi pē ‘i ha taha, ‘oku nau pehē leva ke lī ia ki heli, he ‘oku ‘ikai taau ia mo ha feitu‘u ‘i he funga māmaní. ‘A e kau vale! ‘Oku ‘ikai mahino ko e kakai ‘oku mou tukuaki‘í ko e fakatupu ia ‘a e ‘Otuá, ‘o tatau pē mo kimoutolu! ‘Oku ‘ikai fakatokanga‘i ‘e he ‘Otuá honau ngaahi vaivaí; pea ‘o ka nau ka fai lelei, ‘oku tali pē kinautolu ‘o hangē ko kitautolú. Fakafeta‘i ki he ‘Otuá ‘i ho‘omou ‘ilo lahi angé, pea ke mou fonu ‘i he loto fakamolemolé mo e manava‘ofá (DBY, 274).

‘Ofa ke tāpuaki‘i ‘e he ‘Otuá ‘a e loto fakatõkilaló mo e anga-tonú, pea fakatauange ke ne ma‘u ha ‘ofa kia kitautolu tu‘unga ‘i he vaivai‘anga ‘oku ‘i hotau angá. Pea ‘i he‘etau fakakaukau ki he vaivai‘anga lahi mo e ta‘e ‘ilo ‘a e kakai fakamatelié, tuku mu‘a ke tau ma‘u ha loto fe‘ofa‘aki (DBY, 272).

Ko e tangata ‘ofá te ne ma‘u ‘a e ‘ofa [vakai, Mātiu 5:7] (DBY, 273).

‘Oku ou fakamālōlahi ‘i he ‘ikai hoko ko hatau tufakanga, ‘i hotau tu‘unga lolotongá, ke fakamāu‘i ‘a e māmaní; he ka ne pehē, te tau maumau‘i ‘a e me‘a kotoa pē. ‘Oku ‘ikai ke tau ma‘u ha poto fe‘unga, ‘oku ‘ikai fakafonu‘aki hotau ‘atamaí ‘a e ‘ilo mo e mālohi ‘o e ‘Otuá; ‘oku fie ma‘u ‘e he laumālié ke fekuki lõloa atu mo e kakanó kae ‘oua kuó ne fakamo‘ulaloa‘i ‘a ‘ene ngaahi holí, ‘o a‘u ki hano ‘omi ‘a e laumālié kakato ke fengāue‘aki haohaoa mo e ‘atamai pea mo e finangalo ‘o e ‘Otuá. Pea kuo pau foki ke tau ma‘u mo e fakakaukau lelei ‘oku ngāue‘aki ‘e he ‘Otuá ‘i he‘ene malava ke tomu‘a ‘afio‘i ‘a e kaha‘ú, pea fakapapau‘i mo ‘afio‘i ‘a e ngaahi ola ‘o ‘etau ngaahi angafai ‘i he kaha‘ú, ‘o a‘u pē ki ‘itāniti, ki mu‘a pea tau toki malava ke fai ha fakamaau (DBY, 278).

Mou felangakihake ‘aki ‘a e tuí pea faka‘ehi‘ehi mei he feke‘ike‘í.

Kapau te tau tui mo ma‘u ‘a e fefalala‘aki pea falala ki hotau ‘Otuá, ko e taimi ko ē te tau kole ai ha me‘á, te tau lava ke fai ia ‘i he ‘ilo‘i pau te tau ma‘u ia, ‘oku ‘ikai nai te mou pehē te ne taki tonu atu kitautolu ke tau fakahoko ‘a e me‘a pē ko ua te tau loto ke fai mai ‘e he kakai kehé ma‘a kitautolú, ‘i he māfihunga mo e tu‘unga kotoa pē ‘o e mo‘uí? Te ne ue‘i kitautolu ke ‘oua na‘a ngata pē ‘i he‘etau fai ‘a e me‘a ‘oku fie ma‘u ke tau faí, ka ke toe lahi ange. Ka kole atu ‘e ho tokouá ke mo ōmo ia ‘i ha maile ‘e taha, te ke ‘alu mo ia ‘i ha maile ‘e ua; kapau te ne kole ho koté, te ke foaki kiate ia mo ho pulupulú foki [vakai, Mātiu 5:40–41]. ‘Oku ue‘i kitautolu ‘e he tefito‘i mo‘oni ko ‘ení ke tau fai ‘a e me‘a kotoa pē te tau lavá ke fakatõli‘a hotau ngaahi lotó, mo e ngāue ‘a e ‘Otuá he māmaní, pea mo ha me‘a pē ‘oku finangalo ‘a e ‘Eikí ke tau fai; mo ne ‘ai ke tau mateuteu mo loto ke fakahoko ia he vave tahá (DBY, 275).

Ka ‘o kapau ‘oku ‘ikai ke tau fefalala‘aki, ka tau femeheka‘aki, ‘e mole ‘etau melinó. Kapau te tau tanumaki ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni ‘o e fefalala‘aki mo‘oní, ‘e kakato ‘a ‘etau fiefiá (DBY, 275).

Ko e ngāue ‘oku ui kitaua ki aí ke ta fakafoki mai ‘a e fefalala‘akí ki he loto ‘o e kakaí; pea ‘i he‘eku fanongo ko ia ‘i ha ngaahi me‘a kuo hoko ‘o maumau‘i ai ‘e ha taha ‘ene leá ‘oku ou lau ia ko ha mele ‘i he ‘ulungaanga ‘o e kakaí ni. ‘Oku totonu ke tau fetauhi‘aki ‘etau ngaahi leá. Pea kapau ‘oku tau faingata‘a‘ia pe hoko ha ta‘e femahino‘aki, alea‘i lelei ia, vakavakai‘i lelei mo kānokato ‘a hono tu‘ungá, ‘i he fakamātoato mo fakapotopoto, pea te tau ‘ilo‘i ai ta ko e ngaahi faingata‘a kotoa pē ‘e lava ke fakalelei‘i faingofua ange ‘i he foungá ni, ‘i ha toe founga kehe; pea te tau toe ‘ilo foki ai ko e meimei faingata‘a‘ia kotoa pē ‘oku tupu hake mei he lotolotonga ‘o e ‘o e kakai ‘o māmaní, ‘oku hoko ia ‘i he ta‘e mahinó; pea kapau ne ‘i ai ha fakakaukau pe ha loto kākā ai, kapau ‘e vakavakai‘i lelei ‘a e palõpalemá, ‘oku meimei ke fa‘a loto fiemālie ma‘u pē ‘a e toko taha ‘oku fai halá ke ne fai ha totongi huhu‘i(DBY, 276).

Ko ‘ene faikehekehe pē ha ‘uhinga ‘a ha ongo fa‘ahi, tuku ke na fakataha ‘o felīngiaki hona ngaahi faingata‘a‘iá, ‘o fai ia ‘i he felotomā‘ulalo ‘aki, mo pehē, “ ‘E (pe Sisitā ) ‘Oku ou fie fai e me‘a ‘oku totonú; te u hala ā au, ka ke tonu koe.” ‘Okú ke pehē ka ‘i ai ha tangata pe ha fefine, ‘oku tõ‘onga pehē ki hano kaungā-‘api, ‘e lava ke fakatonuhia‘i ‘i he fono ‘o e anga-tonú? Kuo ‘omi ‘e na ongo fakakaukaú, peá na felotoi: ko hono olá, he ‘ikai fie ma‘u ha to e taha kehe ia ke ne fakalelei‘i ‘ena palõpalemá. Hili ho‘omo fai ‘ení, kapau ‘oku mo kei kehekehe pē, pea toki ui mai ha taha kehe ke mou fakalelei‘i ia (DBY, 276–77).

‘Oku fa‘a tupulekina ‘a e feke‘ike‘í ‘o a‘u ki ha tu‘unga anga kehe ‘o ‘ikai ke toe fefalala‘aki ai ‘a e kakaí ki honau tu‘unga faitotonú mo honau ongoongó, kae hili iá ko ha ki‘i matavalea pē ‘a e ongo tafa‘akí ‘i ha ki‘i siokita, ta‘e ‘ilo, ta‘e mahino, ‘o ‘ave ai ia ki ha tu‘unga ‘okú na tau‘aki loto ai ke tu‘usi ha ni‘ihi mei he Siasí. Kuo tā-tu‘o-lahi hano ‘omai ha fa‘ahinga me‘a pehē kiate au. ‘I hono veteveteki ‘o e palõpalemá, ne ‘ilo ai ta ko ‘ene kamatá ‘i ha ta‘e femahino‘aki laulaunoa pē fekau‘aki mo ha ki‘i me‘a si‘isi‘i; ‘o tupu ‘a e ngaahi palõpalemá kotoa mei ha kihi‘i me‘a mātu‘aki lefu. Faka‘ehi‘ehi mei hono pusiaki‘i ‘o e ta‘e femahino‘akí ke hoko ko ha faingata‘a‘iá (DBY, 277).

Kapau ‘oku lau‘i koe ‘e ho kaungā‘apí, peá ke pehē kuo nau fai hala ‘i he‘enau lau kovi kiate koé, ‘oua na‘á ke ‘ai ke nau ‘ilo‘i kuó ke ‘osi fanongo ai, ka ke ‘ai ke hangē pē ne nau fai lelei ma‘u peé (DBY, 277).

Tau kamata mu‘a he taimí ni ke mo‘ui ‘i ha tu‘unga te tau lava ai ‘o fakatupu ha falala ‘i he loto ‘o e tangata kotoa pē ‘oku tau fengāue‘aki pe fetu‘utaki mo ia; pea fakamahu‘inga‘i ‘a e kihi‘i momo‘i falala kotoa pē ‘oku tau ma‘ú ke hoko ia ko e taha ‘o e ngaahi me‘a mahu‘inga taha ‘oku ala ma‘u ‘e he kakai matelié. Ko e taimi kotoa pē kuó u lava ai ‘i he‘eku ngāue leleí ‘o fakatupu ha falala mai ‘a hoku kaungā‘apí, ‘oku ou lotua ke ‘oua na‘a teitei ‘i ai ha taimi te u fai ai ha me‘a ke ne maumau‘i ‘a e falala ko iá (DBY, 276).

Ko e Ngaahi Fokotu‘u ki hono Akó

Fakakofu‘i kimoutolu ‘aki ‘a e ha‘i ‘o e ‘ofá.

  • Ko hā “ hatau feha‘isia‘aki [fatongia]” ‘oku tau ma‘u ‘i he‘etau hoko ko e kau mēmipa ‘i he fāmili ‘o e tangatá? ‘Oku uesia fēfē ‘e hotau loto mo ‘etau tõ‘onga ki he ni‘ihi kehé ‘a hotau fakamo‘uí? ‘E tokoni‘i fēfee‘i ‘e he ‘ofá kitautolu ke tau “toe ma‘u mai ‘a e ngaahi foha mo e ngaahi ‘ofefine mole ‘o ‘Ātama mo ‘Iví”?

  • Ko e hā he ‘ikai ke tau lava ‘o ‘ofa mo‘oni ai ki he ‘Otuá ‘o kapau ‘oku ‘ikai ke tau ‘ofa ki he kakai kehé? Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke tau “vakai ki he [kakai kehé] ‘o hangē ko e ‘afio kiate kinautolu ‘a e ‘Otuá”? ‘E anga fēfē ha‘o fakatupulaki ho ivi ke fakahoko ai ‘ení?

  • Ko e ‘ofá, “ ‘a e ‘ofa haohaoa ‘a Kalaisí,” ‘e lava ke fakafõtunga‘i ia ‘i ha ngaahi founga lahi (vakai,, hangē ko e, Molonai 7:45–47). Ko e hā ha fa‘ahinga fakafõtunga ‘o e ‘ofá na‘e fakamamafa‘i ‘e Palesiteni ‘Iongi? Ko hā ha toe ngaahi founga te ke lava ke fakahā ai ha ‘ofa lahi ange kia kinautolu ‘oku mou fetu‘utakí? Ko e hā ha ngaahi founga ne fakahā atu ai ‘e he ni‘ihi kehé ‘a e ‘ofá kiate koe?

‘Oua na‘a tukuaki‘i; fakamaau mā‘oni‘oni.

  • Ko e hā na‘e fale‘i ‘e Palesiteni ‘Iongi fekau‘aki mo e fefakamaau‘akí? ‘E anga fēfē ha‘o faka‘aonga‘i ‘a e fale‘i ko ‘ení ‘i ho‘o feohi mo kinautolu te nau fakakaukau mo anga kehe meiate koé?

  • Ko e hā ‘e lava ke hoko ko ha nunu‘a ‘o kapau te tau fakamāu‘i ta‘e totonu hotau kāingá? Ko e hā ‘e lava ke tokoni ke tau fakamaau totonu ‘o kapau ‘oku tau ‘i ha tu‘unga kuo pau ai ke tau fakamāu‘i ha taha? (Vakai foki, Molonai 7:14–18.) Ko e hā ‘oku mahu‘inga ai ke tau fakahaa‘i ha loto fefakamolemole‘akí?

  • ‘E anga fēfē ha tokoni ‘a ‘etau ‘ilo‘i ko e fānau kotoa kitautolu ‘a e ‘Otuá ‘i hotau vā mo e kau mēmipa ‘o hotau fāmilí, ngaahi kaungā-me‘á, mo hotau ngaahi mahení?

Mou felangakihake ‘aki ‘a e tuí pea faka‘ehi‘ehi mei he feke‘ike‘í.

  • ‘E lava fēfē ke tau felangakihake ‘aki ‘a e tuí mo e falalá? Ko e hā ha ngaahi ola ‘o kapau te tau fai ia? Ko e hā ‘e hoko ‘o kapau ‘oku ‘ikai ke tau fefalala‘aki?

  • Ko e hā ha ngaahi tupu‘anga ‘e ni‘ihi ‘o e feke‘ike‘í? (Vakai foki, 2 Nīfai 26:32–33.) Ko e hā ‘a e feke‘ike‘i pea ‘e anga fēfē ha‘atau lava ke faka‘ehi ‘ehi mei ai? Kuo hā ha me‘a ne ke fai ke ke faka‘ehi‘ehi lelei ai mei he feke‘ike‘í? Ko e hā ‘a e fale‘i mai ‘a Palesiteni ‘Iongi kau ki ha taimi ‘e hoko mai ai ha ta‘e fefiemālie‘aki pe fepaki?

  • ‘Okú ke pehē ko e hā ‘oku lau ai ‘e Palesiteni ‘Iongi ko e falala ‘a e kakai kehé ko e “taha ia ‘o e ngaahi me‘a mahu‘inga taha ‘oku lava ke ma‘u ‘e he kakai matelié”? Ko e hā ha ngaahi me‘a pau te ke lava ‘o fai ke fakalahi ai ‘a e falala atu ‘a e kakai kehé?

ʻĪmisi
good Samaritan

Na‘e ngāue‘aki ‘e he Fakamo‘uí ‘a e talanoa ‘o e Tangata Samēlia anga-leleí ke ako‘i kitautolu ‘i he founga ‘oku totonu ke tau ‘ofa ai ‘i hotau ngaahi kaungā‘apí.

ʻĪmisi
pioneers traveling with handcarts

Na‘e fa‘a faitokonia ‘a e ngaahi kaungā-fononga saliote toho tangatá ‘e he ngaahi tokoni mei he Kāingalotú ki he Sino‘i Pa‘anga Fefononga‘aki Tu‘uma‘ú (Perpetual Emigrating Fund), ‘a ia na‘e fokotu‘u ‘e Palesiteni ‘Iongi ke tokoni‘i ‘a e Kāingalotu masiva angé ke nau kātoa ki Saione.