Ko e Fakatomalá mo e Papitaisó

Na‘e papitaiso ‘a Pilikihami ‘Iongi ‘i ha ki‘i vaitafe pē ‘i hono ve‘e fale ngāué ‘i ha ‘aho momoko mo sinou ‘i ‘Epeleli ‘o e 1832 ‘e ‘Elisesa Mila, ‘a ia ko ha māhina ‘aki pē ia ‘e fā ‘ene kau mai ki he Siasí. Ko ‘ene fakamatala ‘eni ‘o fekau‘aki mo iá, “Na‘á ku ongo‘i ‘a e laumālie ‘o e loto fakatōkilaló ‘o hangē ha tamasi‘i si‘í, ‘a ia na‘á ne fakamo‘oni kiate au kuo fakamolemole‘i ‘eku ngaahi angahalá” (MHBHY 1, 2–3). Na‘á ne akonaki ‘o pehē ‘oku ‘ikai ma‘u ‘e he vaí ia ‘iate pē “ha fa‘ahinga mālohi ke fakama‘a ‘a e angahalá” (DBY, 159) ka ‘oku ‘aonga ‘a e papitaisó ki hono fakama‘a ‘o ‘etau ngaahi angahalá ‘i he taimi ko ia ‘oku fakahoko ai ‘e kinautolu ‘oku nau ma‘u ‘a e mafaí, kiate kinautolu ‘oku nau ‘osi ta‘u valú, pea ‘i he taimi ‘oku fakahoko ai ia ‘i he hili ‘a e fakatomalá pea hoko atu mo feinga fakamātoato ke tauhi ki he ngaahi fuakava ‘o e papitaisó.

Ko e Ngaahi Akonaki ‘a Pilikihami ‘Iongí

Ko e faka‘au ko ia ke lahi ange ‘a e mahino ‘oku tau ma‘ú, ko e lahi ange ai pē ia ‘a e me‘a te tau tali ki ai mo fatongia‘akí.

Ko e faiangahala ‘a ‘etau fai ‘i he ‘ilo pau ha me‘a ‘oku hala ka na‘a tau mei malava ke tau fai ‘o toe lelei ange ai, pea ‘e tautea‘i ia ‘e he ‘Eikí ‘i hono taimi pē ‘o‘ona ‘i he founga totonu (DBY, 156).

Ko e me‘a ní he ‘ikai lava ha fakalakalaka ia ‘i he‘etau mo‘uí neongo ‘oku tau fai ‘a e lelei taha ‘oku tau ‘ilo he taimi ní? ‘E lava. Ko e taimi ‘oku tau fai hala ai ‘i he ta‘e ‘iló pea tau toki ‘ilo‘i ‘oku hala ‘a e me‘a ko iá, ko hotau fatongiá leva ke ‘oua na‘a tau toe fai ‘a e me‘a hala ko iá he taimi pē ko iá ‘o a‘u ai pē ki he ta‘e ngata (DBY, 156).

Te tau lava ‘o ‘ai ke ‘aonga ‘a e Fakaleleí ki he‘etau mo‘uí ‘i ha‘atau fakatomala mo‘oni.

Ko ia ‘e hoku kāinga, ‘a kimoutolu ko ia kuo mou fai angahalá, mou fakatomala mei ho‘omou ngaahi fai angahalá. ‘E lava pē ke u lea‘aki ia kiate kimoutolu ‘o kau kia Sīsū pea mo e fakaleleí (he kuo tohi, pea ‘oku ou tui mo‘oni ki ai), na‘e pekia ‘a Sīsū ma‘atautolu kotoa. Kuó ne totongi kakato ‘a e mo‘uá, ‘o tatau ai pē pe ‘okú ke ma‘u ‘a e me‘a-foakí pe ‘ikai. Kuopau ke ‘oua na‘a tau kei hokohoko atu ai pē ‘i he faiangahalá, loí, kaiha‘á, mo e fakamo‘oni loí, kuo pau ke tau fakatomala pea si‘aki ‘a e angahala ko iá kae ‘aonga kakato kiate kitautolu ‘a e ta‘ata‘a ‘o Kalaisí. Kapau he ‘ikai ke tau fai ‘eni, he ‘ikai hano ‘aonga ‘e taha. Kuo pau ke fakahoko ‘a e fakatomalá kae lava ke ‘aonga kiate kitautolu ‘a e fakaleleí. Ko kitautolu ko ia ‘oku tau fai ‘a e me‘a halá, tuku ‘etau fai halá; ‘oua ‘e kei faiangahala ‘o tatau ai pē pe ko e hā ‘a e fa‘ahinga faiangahala ko iá; ka ke mou mo‘ui ‘i he ‘aho kotoa pē ‘o fakatatau mo e ngaahi fakahā kuo ‘osi tuku maí, koe‘uhí ke fe‘unga ‘a ho‘omou ngaahi sīpingá ke fa‘ifa‘itaki ki ai ha ni‘ihi kehe (DBY, 156–57).

Kapau na‘á ku fakalavea‘i ha loto ‘o ha taha, ‘oku totonu ke u vete ki he tokotaha ko iá pea fakalelei‘i ‘a e fehālaaki na‘e hokó (DBY, 158).

‘Oku ou tui au ‘oku totonu ke fakahā fakahangatonu pea lea mo‘oni ‘i he me‘a ‘oku totonú ke ‘ilo ki ai ‘a e kakaí, pea ko e me‘a ko ē ko kimoutolu pē ‘oku totonu ke ‘ilo ki aí, ‘oua ‘e toe lea‘aki … Fakahā ke ‘ilo ‘e he kakaí ‘a e me‘a pē ‘a e kakaí. Kapau na‘á ke fai ha fehālaaki ki ha fāmili pe ha taha ‘i homou feitu‘ú; ‘alu ‘o vete kiate kinautolu … Pea kapau na‘á ke fai hala ki ha tokotaha, ‘alu ke mo tokoua pē mo ia peá ke vete kiate ia (DBY, 158).

Ko e taimi ko ē ‘oku fakatomala mo‘oni ai ‘a e tangatá ‘aki ‘a e kotoa ‘o hono lotó, pea fakahā ki he langí ‘oku mo‘oni ‘a ‘enau fakatomalá ‘aki ‘enau talangofua ki he ngaahi me‘a kotoa ko ia kuo tu‘utu‘uni kiate kinautolu ‘o fakafou mai ‘i he ngaahi fono ‘o e fakamo‘uí, ‘oku ‘i ai leva ‘enau totonu ke ma‘u ‘a honau fakamo‘uí, pea he ‘ikai ha mālohi te ne lava ke ta‘ofi meiate kinautolu ‘a e laumālie leleí (DBY, 156).

‘Oku ako‘i mai ‘e ha ni‘ihi ‘o ‘etau ngaahi talatupu‘a motu‘á ‘o pehē kapau ‘oku halaia ha tangata ‘i he ngaahi hia mātu‘aki kovi ‘aupitó mo e fakapoó, ‘e lava ke vete hia pē ia ‘i he taimi ‘oku fakahoko ai hono tauteá; pea ko e taimi ‘oku hilifaki ai hono tauteá, ‘e ongona ha lea ‘o pehē, “Fakafeta‘i ki he ‘Otuá! kuó ne ‘alu ia ki langi ke fakakalauni ‘aki ‘a e nāunaú, koe‘uhí pē ko e huhu‘i na‘e fai ‘e Kalaisi ko e ‘Eikí.” ‘Oku ‘ikai ke mo‘oni ‘eni. He ‘ikai ke mamata ha tangata pehē ia ‘i he langí. ‘E ‘i ai ha ni‘ihi ia te nau lotu ‘o pehē, “Faka‘amu ange ‘e au na‘á ku fakalaka atu ‘i he veilí ‘i he pō na‘á ku liliu aí!” ‘Oku fakamo‘oni‘i mai heni ‘a e ngaahi fakakaukau hala pea mo e ngaahi faka‘amu laulaunoa ‘oku ma‘u ‘e he kakai Kalisitiane ‘o māmaní (DBY, 157).

Ko e papitaisó ko ha ouau ia ‘oku ‘aonga ki hotau fakamo‘uí.

‘Oku tau tui kitautolu kakai Siasí ki he papitaiso ‘i he fakauku ki he fakamolemole‘i ‘o e ngaahi angahalá ‘o fakatatau mo e fakamo‘oni ‘a e kau ākonga ‘a Sīsuú pea mo e ngaahi fakahā ‘a e ‘Eikí na‘e fakahā mai ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osi ní. ‘Oku ma‘a ‘a e fānau valevalé, pea ‘oku ‘ikai ke mamahi honau lotó, pe ‘i ai ha‘anau ngaahi angahala ke nau fakatomala mei ai mo si‘aki, pea ‘i he‘ene peheé ‘oku ‘ikai lava ke papitaiso kinautolu ia ke fakamolemole‘i ‘enau ngaahi angahalá. Kapau na‘a tau fakatomala, tā kuo pau ‘oku tau ‘ilo‘i ‘a e leleí mei he koví; ‘oku ‘ikai ‘ilo‘i ‘eni ia ‘e he ki‘i pēpē valevalé, pea he ‘ikai pē ke ne lava ‘e ia ‘o ‘ilo‘i ‘eni. ‘Oku te‘eki ai ke ne ‘ilo ‘e ia ‘a hono fakakaukau‘i ‘o e leleí mo e koví. ‘Oku te‘eki ke ne lava ‘e ia ke fakafanongo ki he mātu‘á pe ki he faiakó pe ki he faifekaú ‘i he taimi ‘oku nau fakahā mai ai ‘a e me‘a ‘oku totonú mo ia ‘oku halá pe ko e hā e me‘a ‘e fakatu‘utāmakí; pea he ‘ikai ke lava ‘e ha taha ia ‘o tali ki he ngaahi me‘á ni pea ke papitaiso ia ki he fakamolemole ‘o e angahalá kae ‘oua leva kuo mahino ‘a e ngaahi me‘á ni kiate ia [vakai, Molonai 8] (DBY, 158–59).

‘Oku ‘ikai ha ouau ia kuo fakahā mai ‘e he ‘Otuá ‘i hono le‘o ‘o‘oná, pe fakafou mai ‘i hono ‘Alo ko Sīsū Kalaisí, pe ‘i he ngutu ‘o ha taha ‘o ‘ene Kau Palōfitá, Kau ‘Aposetoló, pe kau ‘Evangelioó ‘e ta‘e ‘aonga. ‘Oku ‘aonga ‘a e ouau kotoa pē mo e fekau kotoa pē ki hono fakamo‘ui ‘o e fa‘ahinga ‘o e tangatá (DBY, 152).

Kapau na‘e talu hono fā‘ele‘i koe mo ho‘o mo‘ui anga-tonu ‘o a‘u pē ki ho‘o fu‘u lahi, pea ‘oku te‘eki ai ke ke fai ha angahala ‘e taha, ‘oku totonu pē ke ke papitaiso ke fakahoko ‘a e mā‘oni‘oni kotoa pē ‘o hangē ko ia na‘e fakahoko kia Sīsuú. Kapau ‘okú ke lava ke pehē ‘oku ‘ikai ha‘o ngaahi angahala ‘a‘au ke ke fakatomala mei ai, si‘aki leva ‘a e ngaahi fakakaukau ta‘e mo‘oni ko iá pea ke ‘ofa mo tauhi ki he ‘Otuá ‘aki ‘a e kotoa ‘o ho lotó (DBY, 15).

‘Oku fai ‘e he kakai Siasí kotoa pē ha fuakava fo‘ou mo ta‘e ngata ‘i he taimi ‘oku nau kau mai ai ki he Siasí. ‘Oku nau fuakava ‘e tuku ‘enau poupou‘i mo ‘ofa ‘i he pule‘anga ‘o e Tēvoló pea mo e ngaahi pule‘anga ‘o e māmani ko ‘ení. ‘Oku nau fakahoko ha fuakava fo‘ou mo ta‘e ngata ke poupou‘i ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘o ‘ikai mo ha toe pule‘anga kehe. ‘Oku nau fakahoko ha fuakava mātu‘aki molumalu mo‘oni ‘i he ‘ao ‘o e langí mo māmani, te nau poupou‘i ‘a e mo‘oní pea mo e anga-mā‘oni‘oní kae ‘ikai ko e anga-koví pea mo e me‘a ‘oku ‘ikai ke mo‘oní, pea ke langa hake ‘a e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá kae ‘ikai ko e ngaahi pule‘anga ‘o e maama ko ‘ení, pea ‘oku ‘aonga foki ‘eni ke ma‘u ai ‘a honau fakamo‘uí (DBY, 160).

Pea neongo ‘etau lau hono lahi ‘o ‘etau ‘ofa ki he ‘Otuá pea mo ‘ene ngāué, ka he ‘ikai pē ke tau ma‘u ‘e kitautolu ‘a e ngaahi tāpuaki mo e ngaahi monū‘ia ‘o hono Pule‘angá kae ‘oua kuo tau hoko ko hono kakai. ‘E fēfē leva ha‘atau fakahoko ‘eni? ‘Aki ‘etau fakatomala mei he‘etau ngaahi angahalá, pea tau talangofua ki he ngaahi tu‘utu‘uni ‘o e Ongoongolelei ‘o e ‘Alo ‘o e ‘Otuá ‘a ē kuo ‘osi fakahā mai kiate kitautolú. Kuo lau teau pea lauafe ha kakai kuo nau tui ki he ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí mo nau fakatomala mei he‘enau ngaahi angahalá, pea kuo fakamo‘oni‘i ange ‘e he Laumālie Mā‘oni‘oní kiate kinautolu ko e ‘Otuá ko e ‘ofa, na‘a nau ‘ofa ‘iate ia pea na‘á ne ‘ofa ‘iate kinautolu, ka na‘e ‘ikai pē ke nau kau ‘i hono Pule‘angá. Na‘e ‘ikai ke nau fai ‘a e ngaahi me‘a ko ia na‘e fiema‘u ke nau faí, pea na‘e ‘ikai ke fakahū atu kinautolu ‘i he matapaá (DBY, 152–53).

‘Oku ‘ikai ke mou ma‘u ha mālohi ke mou papitaiso ‘a kimoutolu pē, pea ‘oku ‘ikai foki ke mou ma‘u ha mālohi ke mou toetu‘u ‘iate kimoutolu pē; pea he ‘ikai pē ke mou lava ‘o papitaiso fakalao ha tokotaha kehe ke fakamolemole‘i ‘o ‘ene ngaahi angahalá kae ‘oua pē kuo ‘uluaki papitaiso kimoutolu ‘e ha taha kehe pea fakanofo mo foaki kiate kimoutolu ‘a e mafai ko ‘ení (DBY, 160).

‘Oku ma‘u nai ‘e he vaí ‘iate ia pē ha fa‘ahinga mālohi ke fakama‘a ‘a e angahalá? ‘Ikai ‘aupito; ka ‘oku folofola peheni ‘e he ‘Eikí, “Kapau ‘e fakatomala ‘a e tokotaha faiangahalá mei he‘ene ngaahi angahalá, peá ne ‘alu hifo ‘i he vai papitaisó, pea tanu hifo ia ‘o tatau mo hono tuku hifo ‘o tanu ‘i he kelekelé, pea ke toe ‘alu hake ia mei he vaí, ‘o tatau mo hono toe fanau‘i fo‘oú—kapau te ne fai ‘eni ‘i he loto mo‘oni, ‘e fakama‘a ‘a ‘ene ngaahi angahalá.” [Vakai, T&F 128:12–13.] ‘E lava nai ‘e he vaí ‘ata‘atā pē ‘o fakama‘a ‘ene ngaahi angahala? ‘Ikai, ka ‘e to‘o atu ‘e hono tauhi ‘o e ngaahi fekau ‘a e ‘Otuá ‘a ngaahi ‘uli ‘o e faiangahalá (DBY, 159).

Ngaahi fokotu‘u ki hono Akó

Ko e faka‘au ko ia ke toe lahi ange ‘a e mahino ‘oku tau ma‘ú, ko e lahi ange ai pē ia ‘a e me‘a te tau tali ki aí mo fatongia‘akí.

Na‘e fakamatala‘i fēfee‘i ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘a e faiangahalá? (Vakai foki, Sēmisi 4:17.)
Ko e hā e akonaki ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o fekau‘aki mo hotau fatongiá ‘i he taimi ‘oku toe lahi ange ai ‘a e mahino ‘oku tau ma‘u ‘o kau ki he me‘a totonú mo e me‘a ‘oku halá? (Vakai foki, 2 Nīfai 9:25–27.)
Ko e hā ‘a e fa‘ahinga ‘ulungāanga ‘oku totonu ke tau ma‘u fekau‘aki mo hono toe fakalelei‘i ange ‘o ‘etau mo‘uí? (Vakai foki, ‘Alamā 34:33.) Ko e hā e me‘a ‘oku ako‘i mai heni kiate kitautolu fekau‘aki mo e ‘iló, tali ki he ngaahi ngāue na‘a tau faí, pea mo e fatongiá?

Te tau lava ‘o ‘ai ke ‘aonga ‘a e Fakaleleí ki he‘etau mo‘uí ‘i ha‘atau fakatomala mo‘oni.

Ko e hā hono ‘uhinga kiate koe ‘a e pehē, “kuo totongi kakato ‘a e mo‘uá” ‘e Kalaisi? ‘E anga fēfē ha ‘aonga kakato kiate kitautolu ‘a e ta‘ata‘a ‘o Kalaisí?” Ko e hā hono ‘uhinga kuo pau ai ke tau “si‘aki ‘a e angahala ko iá” pea “tuku ‘etau fai halá?” (Vakai foki, T&F 58:43; 82:7.)
Ko e hā e fua ‘o e fakatomala mo‘oní? Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku hoko ai ‘a e talangofua ki he ngaahi fono ‘o e ongoongoleleí ko e konga mahu‘inga ‘o e fakatomalá?
Ko e hā e akonaki na‘e fai ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘o kau ki he fakatomala pē ‘i he miniti faka‘osí?

Ko e papitaisó ko ha ouau ia ‘oku ‘aonga ki hotau fakamo‘uí.

Ko e hā ‘a e kaunga ‘o e papitaisó ki he ha‘u kia Kalaisí? (Vakai foki, Molonai 8:25–26.)
Ko e hā e akonaki ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o kau kiate ia ‘oku totonu ke papitaisó mo ia ‘oku ‘ikai totonu ke papitaisó? Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku ‘ikai totonu ai ke papitaiso ‘a kinautolu ‘oku te‘eki ai ke ta‘u valú? (Vakai foki, Molonai 8:9–14.) Ko e hā e lau ‘a Palesiteni ‘Iongi ki he kakai kuo nau ‘osi ta‘u papi ka ‘oku nau pehē ‘e kinautolu ‘oku ‘ikai ha‘anau angahalá?
Na‘e akonaki ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o pehē ‘oku ‘aonga ‘a e ngaahi ouau kotoa pē ‘o e ongoongoleleí, kau ai ‘a e papitaisó, ki hotau fakamo‘uí. Ko e hā e founga kuo tāpuekina ai ho‘o mo‘uí ‘e he ngaahi ouau ‘o e ongoongoleleí?
Na‘e akonaki ‘a Palesiteni ‘Iongi ‘o pehē, “ ‘oku fai ‘e he kakai Siasi kotoa pē ha fuakava fo‘ou mo ta‘e ngata ‘i he taimi ‘oku nau kau mai ai ki he Siasí ni.” Ko e hā e me‘a ‘oku tau fuakava ke ‘oua na‘a tau faí? (Vakai foki, Mōsaia 18:8–10.)
Ko e hā e me‘a ‘oku ‘ikai ke fe‘unga ai pē ‘a e tui ki he ‘Eiki ko Sīsū Kalaisí pea mo e ‘ofa kiate Iá ka tau lava ‘o hū atu ‘i he matapā ‘o hono pule‘angá?
Ko e hā hono ‘uhinga kuo pau ai ke “fakanofo … ki he mafai ko ‘ení” ha taha kae toki fai papitaiso?
Fakatatau mo e lau ‘a Palesiteni ‘Iongí, ko e hā e ‘uhinga mo e me‘a ‘oku fakataipe ‘e he papitaisó? (Vakai foki, Loma 6:3–6, 11; Mōsese 6:58–60; 1 Sione 5:7–8.) Na‘e fakamatala ‘e Palesiteni ‘Iongi ‘o pehē, “ ‘oku [‘ikai ma‘u] ‘e he vaí ‘iate ia pē ha fa‘ahinga mālohi ke fakama‘a ‘a e angahalá.” Ka ko e hā e me‘a te ne fakama‘a ‘a ‘etau angahalá?