Ko e ngaahi Pule‘anga Fakaemāmaní pea mo e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá

Kapau ‘oku ‘i ai ha pule‘anga ‘okú ne maumau‘i ‘a e ngaahi lao fakatupu mo‘ui leleí, mo ne fakafe‘ātungia‘i ha ni‘ihi ‘o hono kakaí pe ko ha toe pule‘anga kehe ‘aki ha‘anau fakahoko ha ngaahi ngāue ‘oku fakamālohí, ‘e hokosia ha taimi ‘e fonu ai ‘a e ipu ‘o ‘enau faiangahalá, pea ‘e hanga ‘e he ‘Otuá ‘o to‘o mei honau kau takí ‘a honau mafaí pea ‘ikai toe manatu‘i kinautolu; pea te ne to‘o ha kakai kehe, neongo ‘enau masivá mo hono fehi‘anekina ‘i kinautolú, ‘i he lotolotonga ‘o e ngaahi pule‘anga lalahi mo ‘iloá, ‘o foaki kiate kinautolu ‘a e mālohí mo e potó; pea te nau tupulaki mo tu‘umālie kae ‘oua kuo nau hoko ko ha pule‘anga ‘i he funga ‘o e māmaní (DBY, 357).

‘Okú ne hiki hake ‘a e ngaahi pule‘anga lalahi mo mālohí ki he tumutumu ‘o e ngaahi lavame‘a ‘a e tangatá koe‘uhí ke fakakakato ai ‘a ‘ene ngaahi taumu‘á, ‘a ia ‘oku ‘ikai ‘ilo ki ai ha taha, pea ‘e tafi‘i atu kinautolu ke pulia ‘o ‘ikai ke toe manatu‘i kinautolu ‘e ha taha ‘i he‘ene fa‘iteliha pē ‘a‘ana. ‘Oku fakataumu‘a ‘a e liliu lalahi ko ‘ení ko e teuaki atu ki hono fakahoko mai ‘o hono Pule‘angá ‘i ha kuonga ‘amui ange, pea ‘e tu‘u ia ‘o ta‘e ngata mo tupulekina lahi hono mahu‘ingá mo hono mālohí kae ‘oua kuo hanga ‘e he lotu mā‘oni‘oni mo tolongá pea mo ha melino fakapolitikale ‘o ngaohi ‘a e loto ‘o e kakai masivá ke nau fiefia mo hākai-langi-tau ‘i he Tokotaha Mā‘oni‘oni ‘o ‘Isilelí, pea ‘e fiefia ‘a hono Pule‘angá ‘i he feitu‘u kotoa pē, ‘i he ikuná (DBY, 357).

Ko e pule‘anga pule’i fakalotú (theocratic), [ko ha] pule‘anga ia ‘oku fokotu‘u mo fakahoko ‘a hono ngaahi fonó kotoa ‘i he mā‘oni‘oni, pea ‘oku ma‘u ‘e hono kau takí ‘a e mālohí mei he Māfimafí (DBY, 354).

Kapau na‘e fokotu‘u ‘a e Pule’anga ‘o e ‘Otuá pe ko ha pule’anga pule’i fakalotu ‘i māmani, pehē kuo fuoloa hano fakata’e’aonga’i ha ngaahi me’a lahi ‘i he’etau ngaahi angafaí (DBY, 354).

‘Oku ‘ikai tuku ki ha kolo ke ne fakaanga‘i ha fa‘ahinga kakai mo fakamālohi‘i kinautolu ke nau muimui ange ki he‘enau founga ‘anautolú; pea he ‘ikai fakangofua ha fa‘ahinga lotu ke nau fakatanga‘i ha fa‘ahinga lotu ‘e taha koe‘uhí pē ko e kehekehe ‘enau ngaahi tui fakalotú mo mo ‘enau founga lotú. ‘Oku totonu ke malu‘i kakato ‘a e toko taha kotoa pē ke ne fiefia ‘i he‘ene tui fakalotú pea mo ‘ene ngaahi totonu fakasōsiale kotoa pē, pea he ‘ikai leva ke ma‘u ‘e ha vahefonua, pe pule‘anga, pe kolo, pe ha tokotaha ha faingamālie ke ne maumau‘i ‘a e ngaahi totonu ‘a e taha kehé. ‘Oku ‘ikai totonu ke tu‘u hake ha kolo Kalisitiane ‘e taha ‘o fakatanga‘i ha kolo Kalisitiane ‘e taha (DBY, 354).

Ko e toko taha ko ia ‘e mo‘ui ‘o mamata ki hono fokotu‘u kakato e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘i he māmaní, te ne mamata ai ki he pule‘anga ko ia te ne malu‘i ‘a e tokotaha fakafo’ituituí ‘i he‘ene ngaahi totonu ‘a‘aná. Kapau na‘e ‘i heni he taimí ni ‘a e pule‘anga ko iá… . te mou sio ai ‘oku malu‘i ‘a e siasi Katolika Lomá, Katolika Kalisí, siasi Palotisaní, siasi Metotisí, siasi Papitaisó, ‘a e Kueka ‘Aka‘aká, lotu Hinituú, Mosilemí, pea mo e fa‘ahinga tui fakalotu kotoa pē, ‘i he‘enau ngaahi totonu fakapule‘angá pea mo e ngaahi faingamālie ‘oku nau ma‘ú ‘o tatau ai pē pe ko hai, ko e hā ‘oku nau lotu ki aí, mo e taimi ‘oku nau lotu aí. ‘Oku ‘i ai koā mo ha toe tau‘atāina ‘oku mā’olunga ange heni ‘e toe vivili ki ai ha tangata lelei mo faitotonu ‘i he‘ene fakakaukau lelei mo fakapotopoto tahá? (DBY, 355).

‘E lava fēfē ke tolonga ‘o tu‘uloa ha pule‘anga lepāpulika ‘oku fili tau‘atāina ‘a honau kau takí? Ko e founga pē ‘e taha ‘e lava ke tu‘u aí. ‘E lava ke tu‘uloa: ka ‘e anga fēfē? ‘E lava ke tu‘uloa ‘i he maka ta‘engata ‘o e mo‘oní mo e leleí ‘o hangē ko e pule‘anga ‘o e langí; he ko e fakava‘e pē ia ‘e lava ke tolonga mo tu‘uloa ai ha pule‘anga (DBY, 355).

‘Oku ou sai‘ia ‘i ha pule‘anga ‘oku lelei, pea ‘oku ou toe sai‘ia pē foki ke pule‘i fakapotopoto ia pea ‘i he anga-tonu. Kapau ‘e pule‘i ‘a e pule‘anga ‘o e langí ‘i ha founga fulikivanu, ‘e hoko ia ko e pule‘anga kovi taha ‘i he funga ‘o māmaní. Neongo ha lelei ‘o ha pule‘anga, ka ‘o kapau he ‘ikai ke pule‘i ia ‘e ha kakai anga mā‘oni‘oni, ‘e hoko pē ia ko ha pule‘anga kovi (DNW, 3 June 1863, 2).

‘Oku ‘ikai ha tangata ‘e fe‘unga ke ne pule‘i, fakalele, mo fai ha tu‘utu‘uni kae ‘oua leva kuó ne… … . talangofua ki he laó, mo ne fakamo‘oni‘i ‘okú ne taau mo fe‘unga, ‘aki ‘ene faka‘apa‘apa mo talangofua ki he lao ‘oku mā‘olunga ‘iate iá kae toki lava ke ne pule ki he lao ko iá (DBY, 357).

[Oku fiema‘u ‘e he pule‘anga leleí ha takimu‘a te ne] lava ke fetu‘utaki mo e kakaí ‘i he tu‘unga ‘o e mahino ‘oku nau ma‘ú, pea fakatatau mo e me‘a ‘oku nau lavá, ‘i he fakamatala fekau‘aki mo e ngaahi tefito‘i me‘a mahu‘inga kotoa pē ‘oku kau ki hono pule‘i ‘o e Pule‘angá ‘i he anga-tonú. ‘Oku totonu ke mahino kiate ia ‘a e lao mo e tu‘utu‘uni fakapule ‘e lelei mo ‘aonga taha ki he pule‘angá. ‘Oku totonu foki ke ne ma‘u ‘a e ‘ilo mo e ‘ulungaanga ke ngāue‘aki fakapotopoto ‘a e mālohi mo e mafai ‘okú ne ma‘u fakakonisitū- toné pea fili ‘a e kakai lelei mo potó ke nau ngāue ‘i he lakangá ni. ‘Oku totonu ke ‘oua na‘a ngata pē ‘i he‘ene fakahoko ‘a e ngaahi faka‘amu fakalao mo totonu ‘anautolu na‘a nau fili iá, ka ‘oku totonu foki ke ne lava ‘o fakamaama ‘a ‘enau ngaahi fakakaukaú mo fakatonutonu ‘enau ngaahi mahaló. ‘E ngāue ma‘u pē ‘a e kau ‘ōfisa kotoa ‘i he pule‘anga lepāpulika mo‘oní ke malu‘i ‘a e ngaahi totonu ‘a e kakaí kotoa, ‘o tatau ai pē pe ko e fē fa‘ahi ‘oku nau kau ki aí (DBY, 363).

‘Oku totonu ke tukutaha ‘e he kakaí ‘a ‘enau ngaahi ongó, ‘a honau iví, pea mo ‘enau tuí ki hono fili ‘o e tangata lelei taha te nau ala ma‘ú, ke hoko ko honau Palesiteni, ‘o tatau ai pē ia kapau ko e me‘akai pē ‘okú ne ma‘ú ko e pateta mo e māsima, ka ko ha tangata he ‘ikai feinga ia ke mā‘olunga ange ‘i he kakai na‘a nau fili iá, ka ke ne loto fiemālie ke mo‘ui mo vala tatau pē mo kinautolu, pea tatau mo kinautolu ‘i he me‘a lelei kotoa pē (DBY, 363).

‘Oku tau loto ke pule‘i ‘a e pule‘angá ‘e he kakai ko ē ‘oku nau tokanga mo ‘ofa lahi ange ‘i he lelei ‘a e fonuá kae ‘ikai ‘i he koulá, silivá, ongoongó, pe ko hono manakoa kinautolu ‘e he kakaí (DBY, 364).

‘Oku makatu‘uga ‘a e pule‘anga mo‘oni mo lele leleí, ‘i he lava fakafo’ituitui ko ia ‘e he kakaí ke nau mapule‘i lelei kinautolú, ‘o tatau ai pē pe ko ha pule‘anga ‘i he langí pe ‘i he māmaní… … . Ko e pule‘anga ‘oku pule‘i ‘e he kakai anga-koví kuo pau ke iku ia ki he mamahi koe‘uhí ko e kakai ko iá, ka ‘okapau ‘e pule‘i ‘e he kakai anga-mā‘oni‘oní, ‘e ta‘engata ia, pea lolotonga iá, ‘e a‘u hake ‘a hono mālohí ki he langí (DBY, 355).

Kapau te tau mo‘ui ‘aki ‘etau tui fakalotú, faka‘apa‘apa ki he ‘Otuá pea mo hono Lakanga Fakataula‘eikí, te tau faka‘apa‘apa‘i leva ‘a e pule‘anga mo e lao kotoa pē ‘i he māmaní… . . ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi lao mo ha ngaahi tu‘utu‘uni lelei kuo fa‘u ma‘á e tangatá ‘i he ngaahi pule‘anga mo e fonua kehekehe ‘o e māmaní (DBY, 358).

Ko ha kakai politikale kitautolu? ‘Io, ‘oku pehē. Ka ko e fē fa‘ahinga ‘okú ke kau pe te ke fili ki aí? Te u fakahā atu ‘a e fa‘ahinga te tau fili ki aí; te tau fili ha tangata te ne poupou‘i ‘a e tefito‘i mo‘oni ‘o e tau‘atāina faka-pule‘angá mo e tau‘atāina ‘a e ngaahi tui fakalotú, ‘a e tangata ko ia ‘oku lahi taha ‘ene ‘iló, pea ‘okú ne ma‘u ‘a e ‘atamai mo e loto lelei taha ‘oku totonu ke ma‘u ‘e ha tangata taki faka-pule‘angá; ‘oku ‘ikai ke tau teitei tokanga kitautolu pe ko e tokotaha ko ‘ení ‘oku sēniti ‘e taha hono mahu‘ingá, pe ‘okú ne kau ki he fa‘ahi Whig, temokalatí pe lepapuliká, … pe ha toe me‘a pē. Ko ‘etau tui fakapolitikalé ‘eni (DBY, 358).

‘Oku totonu ke tau hangē ko e tangata‘ifonua kehe kotoa pē, ‘o fekumi ki he kau tangata peheé ke nau taki, ha kau tangata te nau ongo‘i ‘a e ngafa mo e ngaahi fatongia ‘oku nau fatakí, te nau ongo‘i mo ‘ilo‘i ‘a e ngaahi fo‘i mo‘oni mahu‘inga kuo tuku kiate kinautolu ‘e he le‘o ‘o e kakai na‘e ui kinautolu ke pule‘i ‘a e laó (DBY, 362).

Ko hai ‘oku tau loto ke nau fua ‘a e ngaahi lakanga ‘i hotau pule‘angá? ‘Oku tau fiema‘u ‘a e kakai lelei taha te tau ala ma‘ú ke hoko ko e kōvana, ko e palesiteni mo e kau pule ‘i he pule‘angá, pea mo e ngaahi lakanga kehe kotoa pē ‘oku fai ki ai ‘a e falalá; pea ko ‘etau ma‘u pē ‘a e kakai ko ‘ení, te tau lotua kinautolu mo foaki ki ai ‘a ‘etau falalá te nau fai ‘a e finangalo ‘o e ‘Otuá pea tauhi ma‘u kinautolu pea mo e kakaí ‘i he mo‘oni mo e angamā ‘oni‘oni (DBY, 358).

• Ko e hā hono ‘uhinga kuopau ai ke fakava‘e ‘a e ngaahi pule‘angá ‘aki ‘a e ngaahi lao ‘a e ‘Otuá kae toki lava ke nau lele leleí? Ko e hā e me‘a ‘e iku ki he pule‘anga na‘e ‘ikai ke fakava‘e‘aki ‘a e ngaahi tefito‘i mo‘oni mā‘oni‘oní? (Fakatātā‘aki ‘eni; vakai ki he kaka ki ‘olunga pea mo e tō ‘a e pule‘anga ‘o e kakai NΠfaí mo e kau Leimaná ‘i he ngaahi taimi kehekehe ‘o hangē ko ‘ene hā ‘i he Tohi ‘a Molomoná.)

• Ko e hā e taumu‘a ‘o e ngaahi pule‘anga fakaemāmaní, ‘o hangē ko e lau ‘a Palesiteni ‘Iongí? (vakai foki, T&F 134:1).

• ‘E kehe fēfē ‘a e anga ‘o e nofó ‘o kapau na‘e fokotu‘u ‘i he māmaní ha pule‘anga pule’i fakalotu ‘oku tataki ‘e he ‘Otuá? Ko e ha e tau‘tāina lahi taha ‘e ‘omi ‘e ha pule‘anga pule’i fakalotú, ‘o hangē ko e lau ‘a Palesiteni ‘Iongí? (Vakai foki T&F 134:4, 7, 9).

• Ko e hā e ngaahi ‘ulungaanga lelei ‘oku totonu ke ma‘u ‘e ha taki fakapule‘anga? Kapau ‘oku poto ‘a e kau taki ‘o e pule‘angá mo ‘ilo lahi, pea ngāue mālohi, ko e hā nai hono ‘uhinga ‘oku mahu‘inga ai ke nau toe ma‘u pē mo e ngaahi ‘ulungaanga lelei hangē ko e faitotonú pea mo e anga-leleí?

• Ko e hā kuo pau ai ke ma’u ‘e he tokotaha taki kotoa pē ha taukei fakapule ki mu’a peá ne toki fe’unga ke pulé? Ko e hā ‘oku mahu’inga ai ki he kau takí ke nau fakahaa’i ‘oku nau talangofua ki he laó?

• Ko e hā ‘oku fu’u mahu’inga ai ‘a e “lava ko ia ‘e he kakaí ‘o pule’i fakafo’ituitui kinautolú” ki ha lele lelei ‘o ha fa’ahinga pule’anga fakamāmani? ‘Oku tokonia fēfē ‘a e lele lelei ‘o ha pule’anga ‘e he angamā’oni’oni ‘a e kakaí?

• Ko e hā hono ‘uhinga ‘oku mahu‘inga ai ke mou fili ‘i he taimi ‘oku mou ma‘u ai ha faingamālie ke filí? Ko e hā e ngaahi me‘a pe founga ‘oku totonu ke fai ‘aki ho‘omou filí?

• Te ke lava fēfē ke fakahoko ho fatongia ko e tangata‘ifonua ‘aonga? (Vakai foki T&F 134:5–6.)