Akonaki ʻa e Kau Palesitení
Vahe 13: Ko Hono Fakahoko Hotau Fatongiá ke Vahevahe Atu e Ongoongoleleí


Vahe 13

Ko Hono Fakahoko Hotau Fatongiá ke Vahevahe Atu e Ongoongoleleí

ʻOku lahi e ngaahi founga ʻe lava ke tau kau ai ʻi he ngāue maʻongoʻonga ʻo hono vahevahe atu ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo toe fakafoki maí.

Mei he Moʻui ʻa Siaosi ʻAlipate Sāmitá

Makehe mei he ngāue ʻa Siaosi ʻAlipate Sāmita ʻi he meimei taʻu ʻe 48 ko ha Taki Māʻolungá, naʻá ne ngāue fakafaifekau taimi kakato tuʻo tolu maʻá e Siasí, kau ai ʻene hoko ko e palesiteni ʻo e Misiona ʻIulopé ʻi ha taʻu ʻe ua. Naʻá ne fakalotolahiʻi e kāingalotu ʻo e Siasí ke nau teuteu fakalaumālie ke ngāue fakafaifekau taimi kakato mo tali ʻa e ngaahi uiuiʻi peheé ʻi he taimi ʻe fai ange aí. Ka naʻá ne toe akoʻi foki kinautolu ʻoku ʻikai fie maʻu hanau uiuiʻi ngāue fakafaifekau kae lava ke nau malanga ʻaki ʻa e ongoongoleleí. Naʻe hoko ʻa Siaosi ʻAlipate Sāmita ko e faifekau ʻi he kotoa ʻo ʻene moʻuí, pea naʻá ne faʻa fakamanatu ki he kāingalotu ʻo e Siasí ʻa e ngaahi faingamālie lahi ko ia ʻoku nau maʻu ke vahevahe ʻa e ongoongoleleí mo honau kaungāʻapí mo e kaungāmeʻá mo poupouʻi kinautolu ke nau hoko ko ha kau faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻo ha kau ākonga ʻa Kalaisi.

Naʻe kamata ngāue ʻa Palesiteni Sāmita ʻi he Misiona ʻIulopé ʻi ha taimi nounou hili ʻa e ʻUluaki Tau Lahi ʻa Māmaní. Tupu mei he taú, naʻe fakatokosiʻi ʻaupito e kau faifekau ʻi he misioná, pea naʻe fakafaingataʻaʻiaʻi e ngaahi feinga ke fakatokolahi kinautolú he naʻe ʻikai tali e kole visa ʻa e kau faifekaú. ʻIkai ko ia pē, ka naʻe fakamafola holo ʻe he ngaahi fili ʻo e Siasí ʻa e ngaahi talanoa taʻemoʻoni kau ki he Kāingalotú ʻo fakatupu ai ha ngaahi loto fakamaau ʻa ia naʻe faingataʻa ke taʻofi. Neongo e ngaahi fakangatangatá ni, ka naʻe falala pē ʻa Palesiteni Sāmita ʻe kei laka ki muʻa e ngāué koeʻuhi ko e ngaahi tā sīpinga ʻa e Kāingalotu faivelengá. Naʻá ne fakatokangaʻi ko e fakaʻau ko ia ke ʻiloa ange e Siasí, “ ʻoku fakaʻapaʻapaʻi hono kāingalotú ʻi heʻenau ʻulungāanga leleí,” pea “vave e mole atu ʻa e ngaahi loto-fakamaau taʻeʻuhinga [ʻa e kau fakaangá] ʻi heʻenau fetuʻutaki fakahangatonu mo e Kāingalotú ʻi heʻenau moʻuí. … ʻOku nau fakamāuʻi leva kitautolu ʻi he ngaahi fua ʻetau ngāué, mei he meʻa ʻoku nau mamata tonu aí, pea ʻoku taha pē ola ʻoku lava ke maʻu mei heʻenau maʻu ʻa e ngaahi fakamatala peheé, ko ʻene kaunga lelei ʻaupito kiate kitautolu.”1

Taimi nounou pē mei he kamata ʻene ngāue ko e palesiteni ʻo e misioná, naʻá ne tohi ki he kāingalotu ʻo e Siasí ʻi ʻIulopé ʻo fakamanatu kiate kinautolu honau ngaahi fatongia ke vahevahe ʻa e ongoongoleleí mo e niʻihi kehé mo tokoni ke fakalakalaka e ngāué:

“Tau kau fakataha ke fakaʻaongaʻi ʻa e faingamālie ke ngāue lolotonga ʻoku kei taimí, ʻi he falala kakato ʻe fakatafoki ʻe he ʻEikí ʻa e loto ʻo e kakai moʻui taau kotoa pē ki he ongoongoleleí ʻi he taimi ʻe mahino ai kiate kinautolú. Tau fakamafola ʻa e ngaahi akonaki ʻa e ʻEikí ki he fakamoʻui ʻo e kakai lelei ʻo Pilitānia Lahí mo e ngaahi fonua kehe ʻo e misiona ʻIulopé, ʻi he fakatuʻasino mo fakalaumālie fakatouʻosi.”2

Hili mei ai ha ngaahi māhina siʻi, naʻá ne tohi: “ ʻOku totonu ke fiefia ʻa e mēmipa kotoa pē ʻo e Siasí ʻi hono akoʻi ʻo e moʻoní. ʻOku totonu ke tau takitaha fai ha faʻahinga meʻa ʻi he ʻaho kotoa pē ke ʻomi e māmá ki hotau kāingá. ʻOku mahuʻinga ʻa e kakai kotoa pē ʻi he ʻao ʻo ʻetau Tamai Hēvaní, pea te Ne fakapaleʻi feʻunga kitautolu ʻi heʻetau fakamāmaʻi kinautolú. He ʻikai lava ke tau ʻoatu hotau fatongiá ki ha niʻihi kehe.”3

Hili e foki ʻa Siaosi ʻAlipate Sāmita mei ʻIulope he 1921, naʻá ne fai ha lipooti ʻi he konifelenisi lahí, “Kuo mole lahi atu ʻa e loto-fakamaau ko ia ne fai kiate kitautolu ʻi he kuohilí pea naʻe ʻiloʻi ʻe ha kakai tangata mo fefine ʻe toko laungeau mo lauiafe ʻa e ngāue ko ia naʻa mau fakahokó.” Naʻá ne toki naʻinaʻi leva ki he Kāingalotú ke nau fekumi maʻu pē ki ha ngaahi founga ke vahevahe ai e ongoongoleleí mo e niʻihi kehé: “Ko ʻetau palopalemá ko hono kumi ha founga ʻe lava ke fakahā ai ki he kakai kotoa pē ʻa e ongoongolelei ʻo hotau ʻEikí. Ko ʻetau palopalemá ia, pea te tau fekumi ki ha founga ke fakaleleiʻi ʻaki ia ʻi he tokoni mai ʻa langí. Ko hotau fatongiá ke fakapapauʻi pe ʻoku ʻikai ha founga ʻe lava ke tau fakahoko ai ha ngāue ʻo lahi ange ʻi he meʻa kuo tau ʻosi faí ke lava ʻo fakakakato e ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu ʻe heʻetau Tamai Hēvaní.”4 [Vakai, fokotuʻu 1 he peesi 155.]

Ngaahi Akonaki ʻa Siaosi ʻAlipate Sāmitá

ʻOku ʻi ai e fatongia ʻo e mēmipa kotoa pē ʻo e Siasí ke vahevahe atu e ongoongoleleí.

ʻOku ou ongoʻi houngaʻia ʻaupito ʻi he ngaahi faingamālie ʻoku ou maʻu ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisí, ʻi heʻeku feohi mo e kakai tangata mo fefine ʻi he Siasí ni pea mo e ngaahi siasi kehé. ʻOku hounga kiate au ʻeku maʻu ha ngaahi kaungāmeʻa tokolahi ʻi he ngaahi siasi kehekehe ʻo e māmaní ʻa ia ʻoku mofele holo ʻi he ngaahi feituʻu kehekehe. ʻOku ou houngaʻia ʻi he ngaahi feohi fakakaungāmeʻa ko iá, ka he ʻikai fiemālie hoku lotó kae ʻoua kuo lava ke u vahevahe mo kinautolu ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi meʻa ʻoku teʻeki ai ke nau maʻú.5

ʻOku tau fekauʻi atu ha kau faifekau ki he ngaahi puleʻanga ʻo e māmaní ke fakamafola ʻa e Ongoongoleleí ʻo hangē ko hono fakahā mai ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní. Ka ʻoku ʻikai ko hotau fatongiá pē ia. ʻOku nofo takai ʻiate kitautolu ha ngaahi foha mo ha ngaahi ʻofefine fili ʻe laungeau mo lauiafe ʻo ʻetau Tamai Hēvaní. ʻOku nau nofo ʻi hotau lotolotongá, ʻoku tau hoko ko e ngaahi kaungāmeʻa, ka ʻoku ʻikai ke tau akoʻi kinautolu ke aʻu ki he lahi ʻo e meʻa ʻoku totonu ke tau akoʻí, ʻo kau ki he Ongoongolelei ko ia ʻoku tau ʻiloʻi ko e mālohi ʻo e ʻOtuá ki he fakamoʻuí. ʻOku fai ʻe he Kau Palesitenisī ʻo e Siasí ʻa e meʻa kotoa ʻoku nau malavá; ʻoku nau foaki honau taimí lolotonga e ʻahó, pea faʻa fai pehē ai pē ʻo aʻu ki he taimi poʻulí, ki he lelei ʻa e Siasí. ʻOku foaki lahi ʻe he kau tangata ʻoku ngāue mo kinautolú ʻa honau taimí, ʻo nau fononga holo mo akoʻi e Kāingalotú, pea ʻoatu ʻa e Ongoongoleleí ki he fānau ʻa ʻetau Tamaí. ʻOku ngāue taʻetuku e kau palesiteni fakasiteikí, kau alēleaʻanga māʻolungá, kau pīsope ʻo e ngaahi uōtí mo honau ngaahi tokoní, pea ʻoku pau honau ngaahi palé. Ka ʻoku tau fai koā e ngaahi meʻa ʻoku totonu ke tau fakahokó, koeʻuhí ʻi he taimi ko ia te tau tutuʻu ai ʻi muʻa ʻi he fakamaauʻanga ʻo ʻetau Tamai Hēvaní te Ne folofola mai pe kuo tau ʻosi fakahoko kakato hotau fatongia maʻa hotau kāingá, ko ʻEne fānaú?6

Ko e taha ʻo e ngaahi ʻuluaki fakahā … ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ʻoku pehē ai:

“Ko ʻeni vakai, ʻoku ofi ke hoko mai ha ngāue fakaofo ʻi he lotolotonga ʻo e fānau ʻa e tangatá; …

“Ko ia, kapau ʻoku mou maʻu ʻa e ngaahi holi ke ngāue maʻá e ʻOtuá, ʻoku ui ʻa kimoutolu ki he ngāué.” [T&F 4:1, 3.]

ʻOku ʻikai fie maʻu ia ke uiuiʻi koe ki he malaʻe ngāue fakafaifekaú kae toki lava ʻo malangaʻi e moʻoní. Te ke lava pē ke kamata ʻi ho kaungāʻapí ʻaki haʻo ʻai ke falala atu kiate koe, ngaohi ke ʻofa ʻiate koe koeʻuhi ko hoʻo anga māʻoniʻoní, ko e kamata ia hoʻo ngāue fakafaifekaú,

“He vakai ʻoku hina ʻa e ngoué ki he utu-taʻú.” [T&F 4:4.]7

ʻOku ʻikai ko ha fatongia ʻo ha taha kehe hono fakamafola ʻo e moʻoní, ka ko e fatongia ia ʻoʻou pea mo au ke ta fakapapauʻi ʻoku akoʻi ʻa e Ongoongolelei ʻa Sisū Kalaisí ʻi hono tuʻunga maʻa haohaoá ki he faʻahinga ʻo e tangatá. ʻIkai ʻokú ne ʻomai kiate koe ʻa e ongo fakafiefia?8

ʻOku ʻi ai ʻa e faingamālie fakaʻofoʻofa maʻatautolu hono kotoa. ʻOku ou fie fakamamafaʻi e ngāue fakafaifekau fakafoʻituitui ʻoku tau takitaha fakahoko ʻi hotau ngaahi kaungāʻapí. Kapau te tau fai hotau lelei tahá, te tau ʻohovale ʻi he tokolahi ʻo kinautolu ʻe fie fanongó, pea he ʻikai ngata pē ʻi heʻenau fakamālō mai heʻetau ʻoatu ʻa e moʻoní kiate kinautolu mo fakaʻā honau matá ki he ngaahi nāunau mo e ngaahi tāpuaki kuo ʻosi teuteuʻi ʻe heʻetau Tamai Hēvaní, ka te nau ʻofa ʻiate kitautolu mo fakamālō kiate kitautolu ʻi hono kotoa ʻo e nofo taʻengatá.

Kuo lahi fau ʻa e ngaahi meʻa kuo foaki ʻe he ʻEikí kiate kitautolú kuo teʻeki maʻu ia ʻe ha kakai kehe. Meʻa ní te tau siokita. ʻOku totonu ke ʻi ai ʻa e holi ʻi hotau lotó ke vahevahe mo e kakai tokolahi kehe ʻa e ngaahi moʻoni fakafiefia ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.9

Ko ia, ʻi heʻetau laka atu ki muʻá, ʻoua naʻa tau fuʻu loto-siʻi ka tau taki taha tākiekina hotau kaungāʻapí mo e ngaahi kaumeʻá ki he leleí. ʻOku ʻikai fie maʻu ke tau fakaʻitaʻi e kakaí, ka tau ʻai ke nau ongoʻi pea mahino kiate kinautolu ʻoku tau tokanga ange, ʻo ʻikai ko hono ʻai ke nau hoko ko e mēmipa ʻo e Siasí, ka ko hono ʻomai kinautolu ki he Siasí ke nau fiefia ʻi he ngaahi tāpuaki tatau ko ia ʻoku tau fiefia aí.10 [Vakai, fokotuʻu hono 2 he peesi 155.]

Kapau ʻe hoko ʻetau moʻuí ko ha faʻifaʻitakiʻanga, ʻe fakalotolahiʻi ʻe hotau ivi tākiekiná e niʻihi kehé ke nau ako ʻa e ongoongoleleí.

Manatu, ʻoku ʻi ai kotoa hotau ngaahi fatongia. Mahalo he ʻikai ui kitautolu ki ha fatongia pau, ka ʻoku ʻi ai ʻa e faingamālie maʻatautolu takitaha ʻi he feituʻu kotoa pē ke fakaʻaliʻali atu ha laumālie ʻo e melinó mo e ʻofá mo e fiefiá koeʻuhí ke mahino ki he kakaí ʻa e ongoongoleleí pea tānaki fakataha ʻa kinautolu ki he lotoʻaá.11

ʻI he ngaahi ʻaho siʻi kuo hilí, naʻe talanoa ai ha taha ʻo ʻetau kau fefine naʻe ʻaʻahi ki he feituʻu fakahahaké mo ha tangata ako lelei, peá ne pehē ange ki he fefiné, “ ʻOku ʻikai lava ke u tui ki he meʻa ʻokú ke tui ki aí ka ʻoku ou fakaʻamu ange naʻe lava. Ko e meʻa fakaʻofoʻofa ia.” Pea ʻoku pehē pē mo ha tokolahi ʻo e fānau ʻa ʻetau Tamaí, ʻoku nau mamata ki he anga ʻo e ngāué ni, vakai ki he ngaahi ngāue ʻa e kakai tangata mo e kau fafine kuo nau tali ʻa e moʻoní, pea ʻoku nau ofo ʻi he meʻa kuo lava ke fakahokó, pea mo e melino mo e fiefia ʻoku muimui ʻi he tokotaha tui moʻoní, pea nau fakaʻamu naʻe lava ke nau kau atu mo kinautolu ki ai; pea ʻe lava pē kapau te nau tui.12

ʻOku ou faʻa fakatokangaʻi ʻeni, pea ʻoku ou tui ʻe fakamoʻoni ki ai ʻa homou tokolahi kuo ngāue fakafaifekaú, he ʻikai ke ʻi ai ha tangata pe fefine lelei ʻe lava ke tākiekina ʻe he kāingalotu faivelenga ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní taʻe te nau fakahā ʻenau fakaʻofoʻofaʻia ʻi he meʻa naʻa nau mamata ai lolotonga ʻetau fakatahá.ʻE kehe ia he taimi ʻe niʻihi ʻi heʻenau mavahe meiate kitautolú, ka ʻi he lolotonga hono tākiekina kinautolu ʻe he ivi mei he ʻEikí ʻa ia ʻoku maʻu ʻe Heʻene kau tamaioʻeiki ʻoku ngāue maʻaná, ʻoku nau fiefia ke talanoaʻi ʻa e lelei ʻo e meʻa kuo nau mamata ai mo ongoʻí.13

Kuo ngāue ʻaki ʻe he filí ʻa hono mālohi tahá ke taʻofi e mafola ʻa e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. Pea ko hota fatongiá, ʻi he fakapotopoto mo e ʻofa fakatokoua mo e tui, ke ikunaʻi ʻa e loto fakamaau kuo tō ʻe he filí ʻi he loto ʻo e fānau ʻa ʻetau Tamaí, ke toʻo atu ʻa e ngaahi fakakaukau hala ʻi he ngaahi meʻa ʻe niʻihi ʻo aʻu pē ki he fakakaukau ʻa ha kakai tangata mo e kau fafine lelei, pea ke akoʻi ʻa e ongoongolelei ʻo hotau ʻEikí kiate kinautolu, ʻa ia ko e mālohi ʻo e ʻOtuá ki he fakamoʻuí kiate kinautolu kotoa pē ʻoku tui mo talangofua ki aí.14

ʻOku ou pehē ʻoku totonu ke lava ʻe he kautaha maʻongoʻongá ni, ʻa ia ʻoku tau kau ki aí ʻo tā ha sīpinga ʻe lava ai ke mamata ki ai e kakai ʻi hotau tukui koló ʻoku ʻikai kau ki he Siasí, ʻi heʻenau mamata ki heʻetau ngāue leleí, pea fakaʻaiʻai ai kinautolu ke nau fakalāngilangiʻi ʻa e huafa ʻo ʻetau Tamai Hēvaní. Ko ʻeku ongo ia fekauʻaki mo iá. Ko e meʻa pē ʻoku fie maʻú ke tau tā ha faʻifaʻitakiʻanga, hoko ko ha kakai tangata mo fafine lelei, pea te nau mamata ki ai. Pea mahalo te nau toki ʻomi leva ha faingamālie ke tau akoʻi kiate kinautolu ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke nau ʻiloʻí.15

Te tau fakahoko ha ngāue fakafaifekau lelei ʻaupito ʻo kapau ʻe tauhi ʻe kitautolu kāingalotu ʻo e Siasí ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, kapau te tau fakamahuʻingaʻi ʻa e moʻoní ʻo hangē ʻoku totonu ke tau faí, kapau te tau moʻui ʻo fakatatau mo e fakaʻofoʻofa ʻo ʻene ngaahi akonakí, koeʻuhí ke mamata ʻa hotau ngaahi kaungāʻapí ki hotau ʻulungāangá ʻo fakaʻaiʻai ai kinautolu ke nau fekumi ki he moʻoní.16 [Vakai, fokotuʻu hono 3 he peesi 155.]

ʻOku tau kau ʻi he ngāue fakafaifekaú ʻaki ʻetau tokoni ke teuteuʻi ha kau faifekau ki he kahaʻú pea poupouʻi kinautolu ʻi heʻenau ngāue fakafaifekaú.

ʻOku ʻikai ko hotau misioná pē ke akoʻi e Ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí pea moʻui ʻaki ia, ka ko hotau misioná ke ʻoatu ki māmani hotau ngaahi fohá mo e ngaahi ʻofefiné ʻi he taimi ʻoku ui ai kinautolu mei he taimi ki he taimi ke fai e ngāue fakafaifekau ʻa e Siasí. ʻI he taimi ʻoku nau ʻalu atu aí kuo totonu ke ʻosi akoʻi kinautolu koeʻuhí ke nau tuʻu maʻu ʻi he fehangahangai mo e ngaahi ʻahiʻahi ʻa e filí; ʻoku totonu ke nau moʻui maʻa mo angamaʻa mo angatonu pea ʻe ongoʻi ʻe kinautolu te nau fetuʻutakí ʻa e ivi ʻoku nau maʻú. He ʻikai ʻafio ʻa e Laumālie ʻo e ʻOtuá ʻi ha ngaahi temipale taʻemāʻoniʻoni, ka ʻe nofoʻia ʻe hono Laumālié ʻa e niʻihi ʻoku nau tauhi kinautolu ke maʻa mo fakaʻofoʻofá.

Ko ia, tau [ʻohake] ʻetau fānau tangatá mo e fānau fefiné ʻi he ivi tākiekina ʻo e Laumālie ʻo e ʻOtuá.17

ʻOua naʻa tuku ke tupu hake hoʻomou fānaú taʻe akoʻi kiate kinautolu ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. ʻOua naʻa mou tatali ke nau ō ki he malaʻe ngāue fakafaifekaú ʻo toki ʻiloʻi ai hono ʻuhinga ʻo e ongoongoleleí. ʻOku ou manatu ki heʻeku ʻi he feituʻu Sauté [ko ha faifekau] ʻi he taʻu ʻe nimangofulu mā nima pe onongofulu kuo hilí, ki he pehē ʻe ha tangata mei ha fāmili tokolahi, “ ʻOku ʻikai ke u ʻiloʻi e meʻa ke lea ʻakí. ʻOku ʻikai ke u ʻilo pe ko e hā e meʻa ke tala ki he kakaí ni.”

Naʻe pehē ange ha taha ʻo e kau takimuʻá, “Akoʻi e Tohi Tapú kiate kinautolu. ʻAlu ʻo ʻomi hoʻo Tohi Tapú pea lau ange ʻa Sēnesi.” Naʻá ne pehē ange, “ ʻOku ʻikai ke u ʻiloʻi ʻe au pe ʻoku tuʻu ʻa Sēnesi ʻi fē he Tohi Tapú,” ka ko ʻene haʻú mei ha … ʻapi ʻoku nau kau ki he Siasí ke ʻave ʻa e pōpoaki ʻo e moʻuí mo e fakamoʻuí ki he kakai he feituʻu Sauté. Ka neongo ia, ne ʻikai fuoloa mei ai kuo liliu ʻene fakakaukaú. Naʻá ne maʻu ha fakamoʻoni ki he moʻoní ʻi heʻene ako mo lotú, peá ne ʻiloʻi ʻoku ʻi heni ʻa e ongoongoleleí, pea naʻá ne lava ke fehangahangai mo e kakaí ʻo fakamoʻoniʻi tauʻatāina ko e moʻoní ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.18

ʻOku tō mamafa kiate au ʻa e mahuʻinga ʻo e teuteu ki he ngāué. ʻOku ʻikai feʻunga pē hono fakahā ʻe ha tamasiʻi ʻa ʻene maʻu ʻa e holi ke fai e meʻa ʻoku fie maʻu ʻe heʻene mātuʻá koeʻuhi ko ʻene falala kiate kinauá; ʻoku ʻikai feʻunga ʻene tali ʻa e ngaahi uiuiʻi ʻoku fakahoko mai ʻe heʻetau Tamai Hēvaní he taimi ki he taimi ʻi heʻene kau tamaioʻeikí ke ō ʻo ngāue fakafaifekaú; ka ʻoku fie maʻu foki ke ne feʻunga ke fakahoko e ngāué, fekumi ʻi he folofolá, pea ako ʻa e meʻa ʻoku fie maʻu ʻe he ʻEikí ke ne ʻiloʻí. ʻOku mahuʻinga ke mālohi e tui ʻa hotau ngaahi fohá mo e ngaahi ʻofefiné mo ʻilo e meʻa ʻoku ʻilo ʻe heʻenau mātuʻá, ʻa ia ko hono ʻiloʻi ko e ngāue ʻeni ʻa ʻetau Tamaí. …

ʻOku mahuʻinga ange ha kau tangata ʻe toko hongofulu mā ua ʻoku nau feʻunga ke fai e ngāué ʻi he malaʻe ngāue fakafaifekaú ʻi ha toko teau ʻoku ʻikai ke nau ʻiloʻi e moʻoní pea fie maʻu ke akoʻi kae toki lava ke nau fakamatalaʻi ia ki he niʻihi kehé.

Ko e ngāue ʻeni ʻa ʻetau Tamaí pea ʻoku ʻikai totonu ke vaʻinga ʻaki ia. ʻOku mātuʻaki mahuʻinga ia kiate kitautolu. Tau … feinga ke maʻu ʻe heʻetau fānaú ʻa e tuí, ke nau fie tali ʻa e uiuiʻi kotoa pē, pea ongoʻi ʻi honau laumālié ke lea ʻo pehē, “ ʻOku ou mateuteu ke ʻalu ki ha feituʻu pē ʻoku finangalo ʻeku Tamai Hēvaní ke u ʻalu ki ai.”19 [Vakai, fokotuʻu hono 4 he peesi 155.]

Kuo fai ha kole … ke tau fekauʻi atu hotau ngaahi fohá mo e ngaahi ʻofefiné ki he malaʻe ngāue fakafaifekaú. … Kuo hoko ko ha meʻa fakafiefia kiate au ʻeku mamata ki ha kakai tangata mo e kau fafine ʻoku nau fakahaofi ha paʻanga mo palani ke ʻalu atu ʻenau fānaú ki māmani. ʻI he ngaahi uike siʻi kuo hilí, naʻe mavahe ai ha talavou … ki he malaʻe ngāue fakafaifekaú, pea ʻoku ʻave ki ai ʻe hono ongo tuofāfiné … ʻa e konga ʻo ʻena kiʻi vahé ke ne maʻu ʻa e tāpuaki ʻo e ngāue fakafaifekaú. Ko e fuofua tokotaha ia ʻi ha fāmili fānau tokolahi ke ʻalu ki he malaʻe ngāue fakafaifekaú ʻo fakamafola ʻa e moʻoní. … ʻOku ou ʻilo ʻa e fiefia ʻe ʻi he loto ʻo e ongo fafine lelei ko ia naʻá na maʻu ʻa e tui ke foaki ʻena paʻangá ki hona tuongaʻané ke ne lava ʻo ngāue maʻá e ʻEikí he malaʻe ngāue fakafaifekaú. Te na maʻu ʻa e tāpuaki ʻoku haʻu mei hono akoʻi ʻo e Ongoongoleleí, pea ʻe lava ke na maʻu ia taʻe te na ō ʻo ngāue fakafaifekau.20

ʻOku ou fakakaukau … ki hotau kau fakafofonga ʻi he malaʻe ngāue fakafaifekaú, ʻa ʻenau mafola ʻi he ngaahi feituʻu kehekehe ʻo e fonuá ni pea ʻi he ngaahi fonua mulí. ʻE ngaahi tokoua mo e tuofāfine, mou lotua kinautolu. ʻOku nau fie maʻu e tokoni ʻa e ʻEikí pea ʻoku nau fie maʻu ʻetau tuí mo e ngaahi lotú. Tohi ʻo fakalotolahiʻi kinautolu, he ko e taimi ʻoku nau maʻu ai ha tohi mei ʻapí, te nau ʻiloʻi ʻoku manatua kinautolu ʻi he taimi kotoa pē.21

ʻOku tau kau ʻi he ngāue fakafaifekaú ʻaki ʻa e teuteu ke tau ngāue fakafaifekau mo kitautolu.

He ʻikai fuoloa kuo fie maʻu ha kau tangata mo ha kau fafine faʻa ngāue ʻi he Siasí ni ke akoʻi ʻa e moʻoní ʻi he ngaahi feituʻu ʻo e māmaní naʻe ʻikai tali ai kitautolu kimuʻá: pea kapau ʻoku tau fie maʻu ʻa e fiefia taʻengata ʻi he puleʻanga ʻo ʻetau Tamaí mo kinautolu kuó ne tāpuakiʻi ʻaki kitautolu ʻi hení, ʻoua naʻa tau moʻui siokita: tau teuteu ki he ngāué, pea tau ʻalu atu ki māmani ʻo fakamafola e moʻoní ʻi he taimi ʻe maʻu ai ʻa e faingamālié, pea tau hoko ko e meʻangāue ʻi he toʻukupu ʻo ʻetau Tamaí ʻi hono fakafoki atu kiate ia ʻa ʻene fānaú ʻaki hono akoʻi kiate kinautolu ʻa e ngaahi meʻa fakaʻofoʻofa ʻo ʻene ongoongoleleí.22

ʻI he ngaahi taʻu siʻi kuo hilí naʻe tuʻumālie ʻa e tokolahi ʻo hoku ngaahi kaungāmeʻá, naʻa nau maʻu e ngaahi meʻa kotoa pē naʻe fie maʻu ʻi he moʻuí mo e ngaahi koloa lahi, pea ʻi he taimi naʻe lau ai ki haʻanau ō ʻo ngāue fakafaifekaú, naʻe pehē ʻe honau niʻihi: “He ʻikai lava ke u ʻalu kae tuku ʻeku pisinisí, he ʻikai lava ʻo moʻui ʻeku maʻuʻanga paʻangá kapau te u tuʻu hake ʻo ʻalu kae tuku e meʻa ʻoku ou maʻú.” Ka naʻe ʻikai lele lelei ʻenau pisinisí. Kuo mole meiate kinautolu e ngaahi meʻa ne nau pehē he ʻikai ke moʻui kapau he ʻikai ke nau kau ki aí, pea naʻe mei fiefia ʻa e tokolahi ʻo e kau tangatá ni kapau naʻe lava ke nau toe foki ki mui ʻi he taʻu ʻe hongofulu kuo hilí, pea ui kinautolu ki he ngāue ʻa e ʻEikí, pea nau tali: “Te u fokotuʻutuʻu ʻeku ngaahi ngāué, ʻoku ou fiefia ʻi he faingamālie ʻoku foaki mai ke u hoko ko ha faifekau ʻo e moʻuí mo e fakamoʻuí.”

… Fakakaukau ki hotau ngaahi faingamālié mo e ngaahi monū ke tau lava ʻo nofo hifo ʻi he ʻapi ʻo e kau tangata ʻoku fakaʻapaʻapaʻi ʻe māmaní pea akoʻi kiate kinautolu ʻa e Ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí; fakakaukau ki haʻo nofo hifo mo ha kau tangata ʻoku ʻikai ke nau maʻu ʻa e mafai faka-ʻOtuá, ʻo akoʻi kiate kinautolu ʻa e palani ʻo e fakamoʻuí mo fakamatalaʻi kiate kinautolu ʻa e founga ʻe lava ke nau maʻu ai ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e mafai faka-ʻOtua ko ia ʻokú ke maʻú.

ʻOku ou ongoʻi ʻoku siokita hotau niʻihi. ʻOku tau fiefia ke maʻu hotau ngaahi tāpuakí, ʻoku tau fiefia ke maʻu e ngaahi meʻa fakafiemālie ʻo e moʻuí pea feohi mo e kakai tangata mo e kau fafine lelei taha ʻoku lava ke maʻu ʻi he māmaní, ʻo ngalo ai ʻiate kitautolu hotau fatongia ki he niʻihi kehé. Te tau fiefia kapau te tau feinga ke maʻu ha ivi lahi ange ke fai ha lelei lahi ange ʻi he māmaní ʻaki ʻetau malanga kiate kinautolu ʻoku teʻeki mahino kiate kinautolu e Ongoongolelei ʻa hotau ʻEikí.

Kuo laka hake hotau tokolahi ʻi he taʻu nimangofulú, kuo fakakakato ʻe hotau tokolahi ʻetau ngāué. ʻOku fie maʻu ʻe he Siasí ha kau faifekau he malaʻé. Ha kau tangata ʻoku mahino kiate kinautolu ʻa e Ongoongoleleí pea ʻoku nau loto fiemālie ke foaki ʻenau moʻuí ʻo ka fie maʻu, pea ʻi heʻeku pehē ko ia ʻoku tau fie maʻu ha kau faifekaú, ko ʻeku ʻuhingá ʻoku fie maʻu kinautolu ʻe he māmaní.23

ʻOku hanga mei muʻa hotau malaʻe ngāue fakafaifekaú. ʻOku fie maʻu kitautolu ʻe he ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine ʻo ʻetau Tamaí. … ʻOku lauiafe ha kau tangata mo ha kau fafine ʻi he Siasí ni ʻoku nau lava ke akoʻi ʻa e ongoongoleleí pea te nau toe malava ange ia ʻaki hono fakahoko honau fatongia ʻi he malaʻe ngāue fakafaifekaú. ʻE tāpuakiʻi ʻaki kinautolu ha ngaahi maʻuʻanga tokoni feʻunga ke nau ʻalu ai ʻo fakahoko e ngāue ʻoku finangalo e ʻEikí ke tau fakahokó.24

Kuo ofi e taimi ʻe holoki hifo ai e ngaahi ʻā vahevahe naʻá ne taʻofi hono fakamafola ʻo e ongoongoleleí, ʻa e taimi ʻe fakahoko mai ai ʻa e leʻo ʻo e ʻEikí kiate kimoutolu ʻo fakafou mai ʻi heʻene kau tamaioʻeikí, “Teuteu ke ke ʻalu atu ki māmani ʻo malanga ʻaki e ongoongoleleí,” ʻoua naʻá ke fai e meʻa naʻe fai ʻe Sioná, ʻoua naʻá ke feinga ke ke toitoi pe hola mei ho fatongiá; ʻoua naʻa kumi ʻuhinga ʻo pehē ʻoku ʻikai ke ke maʻu e ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu ki hoʻo ʻalú; ʻoua naʻá ke tuku e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai mahuʻingá ke ne taʻofi hoʻo sio ki he moʻui taʻengata ʻi he ʻafioʻanga ʻo ʻetau Tamai Hēvaní, ʻa ia ʻe toki maʻu pē ʻi he tui mo e māteakiʻi ʻo ʻene ngāué. Tuku ke fakamaau ʻe he tangata kotoa pē ʻa hono falé; tuku ke fokotuʻutuʻu ʻe he tangata kotoa pē ʻokú ne maʻu ʻa e lakanga fakataulaʻeikí ʻa ʻene moʻuí, pea ʻi he taimi ʻe fai mai ai ʻa e uí mei he kau tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí ʻo fakahā kiate ia ke ʻalu atu ki māmani ʻo akoʻi ʻa e moʻoní, ke fakatokanga ki he fānau ʻa e tangatá ʻo hangē ko e fie maʻu ʻe heʻetau Tamaí ke fakatokanga kiate kinautolú, ʻoua naʻa toitoi ha tangata ʻi ha faʻahinga meʻa ʻoku ʻikai mahuʻinga, ke folo ia ʻe he ngaahi meʻa muna ʻo e moʻuí, ʻo ka ʻikai folo ʻe ha fuʻu ika lahi. [Vakai, Siona 1:1–17.]25

ʻOku ʻikai ko ha ngāue faingofua; mahalo ʻoku ʻikai ko ha meʻa fakafiefia ke uiuiʻi kitautolu ke tau ʻalu atu ki māmani, ke ʻalu kae tuku ʻa kinautolu ʻoku tau ʻofa aí, ka ʻoku ou talaatu kiate kimoutolu, te ne ʻomi kiate kinautolu ʻoku faivelengá, kiate kinautolu ʻoku fakahoko ʻa e fatongia ko iá ʻi hano fie maʻú, ʻa e melino mo e fiefia ʻa ia ʻoku lahi hake ʻaupito ʻi he faʻa ʻiloá, pea te ne teuteuʻi kinautolu ki he taimi ʻe kakato ai ʻa e ngāue ʻi he moʻui ní, ke nau tutuʻu ʻi he ʻao ʻo honau Tupuʻangá, kuó Ne tali ʻa kinautolu koeʻuhi ko e meʻa kuo nau fakahokó.26

ʻOku ou lotua ke ʻi he [Siasí kotoa] ʻa hono Laumālié, pea ke ʻi hotau lotó ʻa e ʻofa ki he fānau ʻa ʻetau Tamaí, koeʻuhí ke tau lava ʻo ongoʻi ʻa e mahuʻinga ʻo hotau misiona ʻi he māmaní, lolotonga ʻoku tau kakapa ki he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ʻatautolu ka ʻoku tuku mai ke tau hoko ko ha kau tauhi ki aí, ke ʻoua naʻa ngalo ʻiate kitautolu ʻa e meʻaʻofa mahuʻinga taʻe-hano-tataú, ʻa e faingamālie taʻe-hano-tatau ʻoku lava ke tau maʻú, ʻa ia ko hono akoʻi ʻo e ongoongoleleí pea fakahaofi e laumālie ʻo e fānau ʻa e tangatá.27 [Vakai, fokotuʻu hono 5 ʻi laló.]

Ngaahi Fokotuʻu ki Hono Ako mo Akoʻí

Fakakaukauʻi e ngaahi fakakaukau ko ʻení lolotonga hoʻo ako e vahé pe teuteu ke akoʻí. Ki ha toe tokoni makehe, vakai ki he peesi vii–ix.

  1. Fakalaulauloto ki he ngaahi lea ʻa Palesiteni Sāmita ʻi he “Mei he Moʻui ʻa Siaosi ʻAlipate Sāmitá” (peesi 143–45). ʻOkú ke pehē ko e hā naʻá ne fuʻu fakatuʻamelie ai ki he ngāue fakafaifekau ʻi ʻIulopé neongo ʻa e fakafepaki naʻá ne fehangahangai mo iá? ʻE lava fēfē ke tokoniʻi koe ʻe heʻene faʻifaʻitakiʻangá kapau naʻe ʻikai tali ʻe kinautolu ʻi ho fāmilí pe kaungāmeʻá hoʻo fakaafe ke nau ako ki he ongoongoleleí?

  2. Toe fakamanatu ʻa e konga ʻuluaki ʻo e ngaahi akonakí (peesi 146–47). Ko e hā e ngaahi founga kuó ke ʻilo ʻoku ʻaonga taha ʻi hoʻo ngaahi feinga ke vahevahe ʻa e ongoongoleleí mo ho kaungāʻapí mo e kaungāmeʻá?

  3. ʻI hoʻo lau e konga ʻoku kamata he peesi 148, fakakaukau ki ha taimi ʻokú ke ʻiloʻi naʻe tataki ai ʻe he faʻifaʻitakiʻanga ʻa ha mēmipa ʻo e Siasí ha taha ke ako lahi ange kau ki he Siasí. Ko e hā mo ha toe ʻuhinga kehe ʻoku fuʻu mahuʻinga ai ʻi he ngāue fakafaifekaú ʻa hono moʻui ʻaki ʻo e ngaahi tuʻunga moʻui ʻo e Siasí?

  4. Kumi ʻi he peesi 150–52 e ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu ke fai ʻe he kau teuteu ngāue fakafaifekaú ke teuteu fakalaumālie ai ki heʻenau ngāue fakafaifekaú (vakai foki, T&F 4). Ko e hā ʻe lava ke fai ʻe he ngaahi mātuʻá ke tokoni ki he teuteu ʻa honau ngaahi fohá mo e ngaahi ʻofefiné? ʻE founga fēfē ha tokoni ʻa e ngaahi kōlomu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e kau Fineʻofá?

  5. Toe fakamanatu e konga fakaʻosi ʻo e ngaahi akonakí (peesi 152–55). Ko e hā e niʻihi ʻo e “ngaahi meʻa ʻoku ʻikai mahuʻinga” te ne ala taʻofi kitautolu mei haʻatau ngāue fakafaifekau? Ko e hā e niʻihi ʻo e ngaahi tāpuaki ʻoku maʻu ʻi he ngāue ʻa e kau faifekau matuʻotuʻa angé? Fakalaulauloto ki he meʻa ʻe fie maʻu ke ke fai ke teuteuʻi koe ki he ngāue fakafaifekaú.

Ngaahi Potufolofola Fekauʻakí: Mātiu 5:14–16; Maʻake 16:15–16; 1 Tīmote 4:12; ʻAlamā 17:2–3; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 31:1–8; 38:40–41

Tokoni fakafaiakó: “ ʻI he taimi ʻokú ke fakaʻaongaʻi ai ha ngaahi ʻekitivitī ako kehekehé, ʻe lava leva ke mahino lelei ange ʻa e ongoongoleleí ki he kau akó pea lahi ange e meʻa te nau pukepuké. ʻE lava ʻe ha founga kuo filifili leleí ke ne fakamahino, ʻai ke fakamānako mo fakangalongataʻa ange ha foʻi tefitoʻi moʻoni.” (ʻOku ʻIkai ha Ui ʻe Mahuʻinga Ange ʻi he Faiakó, 102).

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. “New Year’s Greeting,” Millennial Star, Jan. 6, 1921, 2.

  2. “Greeting,” Millennial Star, July 10, 1919, 441.

  3. “New Year’s Greeting,” Millennial Star, Jan. 1, 1920, 2.

  4. ʻI he Conference Report, Oct. 1921, 37–38.

  5. ʻI he Conference Report, Oct. 1950, 159.

  6. ʻI he Conference Report, Apr. 1916, 46.

  7. ʻI he Conference Report, Oct. 1916, 50–51.

  8. ʻI he Conference Report, Oct. 1929, 23.

  9. ʻI he Deseret News, June 25, 1950, Church section, 2.

  10. ʻI he Conference Report, Apr. 1948, 162.

  11. ʻI he Conference Report, Apr. 1950, 170.

  12. ʻI he Conference Report, Oct. 1913, 103.

  13. ʻI he Conference Report, Apr. 1922, 49.

  14. “The Importance of Preparing,” Improvement Era, Mar. 1948, 139.

  15. ʻI he Conference Report, Apr. 1941, 26.

  16. ʻI he Conference Report, Oct. 1916, 49.

  17. ʻI he Conference Report, Oct. 1932, 25.

  18. ʻI he Conference Report, Oct. 1948, 166.

  19. “The Importance of Preparing,” 139.

  20. ʻI he Conference Report, Apr. 1935, 45.

  21. ʻI he Conference Report, Oct. 1941, 98.

  22. ʻI he Conference Report, Oct. 1916, 51.

  23. ʻI he Conference Report, Oct. 1933, 27–28

  24. ʻI he Conference Report, Apr. 1946, 125.

  25. ʻI he Conference Report, June 1919, 44.

  26. ʻI he Conference Report, Apr. 1922, 53.

  27. ʻI he Conference Report, Oct. 1916, 51.

Naʻe hoko ʻa Siaosi ʻAlipate Sāmita ko e palesiteni ʻo e Misiona ʻIulopé mei he 1919 ki he 1921.

“ʻOku ʻi ai ʻa e faingamālie maʻatautolu takitaha ʻi he feituʻu kotoa pē ke fakaulo atu ha laumālie ʻo e melinó mo e ʻofá mo e fiefiá.”

“ ʻOku lauiafe ha kau tangata mo ha kau fefine ʻi he Siasí ni ʻoku nau lava ke akoʻi ʻa e ongoongoleleí pea te nau toe malava ange ia ʻaki hono fakahoko honau fatongia ʻi he malaʻe ngāue fakafaifekaú.”