Aoaoga a Peresitene
O Le Soifua ma le Galuega a Siaosi Alapati Samita


O Le Soifuaga ma le Galuega a Siaosi Alapati Samita

I se tasi aso o lana auaunaga o se Peresitene o le Ekalesia, sa auina atu ai ia Siaosi Alapati Samita se ata ma se tusi sa faitauina faapea, “Ua ou auina atu lenei ata ona o se ata ua faaalia mai ai le tamalii ua matou talitonu ua i ai lava oe.” O se ata o Peresitene Samita o loo talanoa ma se tina ma lana fanau laiti e toafa. O le aso lena, sa faanatinati atu ai Peresitene Samita e pue se nofoaafi ae taofi o ia e se tina, ma le faamoemoe ia maua e lana fanau le avanoa e faatalofa atu ai i se perofeta a le Atua. Sa pu’eina le ata e se tagata sa matauina lena taimi faapitoa.

Na faauau le tusi, “O le mafuaaga matou te faapelepele ai i [lenei ata] aua, po o le a lava lou pisi, e ui o la sa e faanatinati atu i lau taavale ma lau nofoaafi, ae sa e faaavanoa lava lou taimi e faatalofa ai i tamaiti taitasi o lenei aiga.”1

O taga faapenei o le agalelei, o uiga ia o le soifuaga ma le galuega a Siaosi Alapati Samita. Pe o le ofoina atu o le alofa ma le faamalosiauga i se tuaoi o loo tauivi ma le faatuatua, po o le faatulagaina o ni taumafaiga faale-uelefea e fafagaina ai le fiaafe o tagata, sa soifua Siaosi Alapati Samita i le poloaiga a le Faaola, “Ia e alofa atu i le lua te tuaoi ia pei o oe lava ia te oe” (Mareko 12:31).

Uluai Tausaga, 1870–90

Ata
Ata o le alii o Siaosi Alapati Samita a o laitiiti

Tusa ua 4 tausaga

Sa soifua mai Siaosi Alapati Samita i le aso 4 o Aperila, 1870, ia Ioane Enele ma Sara Fara Samita i se fale faatauvaa i le Aai o Sate Leki. Sa i ai i le aiga o le au Samita se talatuu tele o le auauna atu i le malo o le Atua. Sa galue mulimuli ane le tamā o Siaosi Alapati Samita i le Korama a Aposetolo e Toasefululua ma le Au Peresitene Sili. O lona tamamatua, lea e faaigoa ai o ia, o Siaosi A. Samita, o se tausoga o le Perofeta o Iosefa Samita, ma o se tasi o uluai paionia o le Au Paia o Aso e Gata Ai na ulufale atu i le Vanu o Sate Leki i le 1847; O Siaosi A. Samita sa avea foi ma Aposetolo ma se fesoasoani ia Peresitene Polika Iaga. O le tamamatua o Siaosi Alapati, o Ioane Samita sa avea ma Peteriaka o le Ekalesia, ma uluai peresitene o le Siteki a le Aai o Sate Leki. O lona tamamatua i le itu o lona tina, o Lorin Fara, o le uluai pulenuu o Ogden, Iuta, ma le uluai peresitene o le siteki i lena aai.

Ata
Ata o Ioane Enele Samita

Ioane Enele Samita

Sa alofa ma faamemelo Siaosi Alapati Samita i ona matua. Sa ia faamalo i lona tama mo le aoaoina o ia e aapa atu ia i latou e manaomia le fesoasoani,2 ma sa ia viia lona tina mo ana osigataulaga e tausia lona aiga i le talalelei. “E ui ina sa matou matua matitiva lava,” sa ia toe ta’ua, “ma o la e faamisiona lo’u tama i le lima o o’u tausaga, ou te le manatua pe na ou faalogo i lo’u tina o tomumu, ma ou te lei vaai lava foi o maligi sona loimata ona o tulaga sa siomia ai o ia. Sa mafai ona ia posiposia se tālā i le mamao ou te iloa sa mafai e se tagata ona fai. …

“… I le taimi na tuua ai e tamā le fale mo se misiona, sa tauave e le tina ona tiute, ma sa avea moni lava o ia ma ulu o le aiga a o toesea o ia. Sa fai a matou tatalo, ma faamanuia meaai, ma afai e ma’i se tasi, na te valaauina toeaina, aua sa matua faatuatua tele o ia i sauniga o le talalelei. O ia o se tagata e faamaoni a’ia’i i le totogiina o le sefuluai, ma sa mafai ona ou iloa, e lei i ai se taimi na mafaufau ai faapea e pei lava e i ai se mea sese ma e le moni ai le ‘Faa-Mamona’. Sa talitonu i ai o ia ma lona agaga atoa.”3

Ata
Ata o Sara Fara Samita

Sara Fara Samita

E faapitoa, ona manatua e Siaosi Alapati Samita lona tina o aoaoina o ia e tatalo ma talitonu o le a tali mai le Atua: “Pe a ou mafaufau i le uunaiga a lo’u tina a o o’u tamaitiiti, e ootia lava a’u ia ou migao ma tagi ai. … Ou te manatuaina e pei lava o ananafi, na te uuina lo’u lima ma ma savavali i faasitepu i le fogafale lua. O iina sa ou tootuli ai i ona luma ma uu lona lima a o ia aoaoina a’u ou te tatalo. Faafetai i le Atua mo na tina, e i ai i o latou loto le agaga o le Talalelei ma se manao ia faamanuia. E mafai ona ou toe fai atua lena tatalo ma ua tele naua ni tausaga talu ona ou aoaoina. Na ou maua ai le mautinoa e i ai so’u Tama Faalelagi, ma ta’u mai ai sa faafofogaina la’u tatalo ma tali mai i ai. Ina ua ou matua teisi a’e, sa matou nonofo ai lava i se fale e faafogafale lua, ma a agi malosi mai le matagi ona maluelue ai lea e pei a palasi i lalo. O nisi taimi, ou te matua fefe ai lava e moe. Na o lo’u moega sa i ai i se tamai potu, ma e tele po ou te oso ifo ai i lalo ma tootuli ma ole atu i le Tama i le Lagi e puipui le fale, ma faasaoina ina ia aua nei malepe ona ou toe oso lea i si o’u tamai moega ma le mautinoa o le a ou malupuipuia mai mea leaga e pei o o’u uuina le lima o lo’u Tama.”4

O le toe tepa atu i tua a o laitiiti, sa saunoa ai Siaosi Alapati Samita:

“Sa ola o’u matua i ni tulaga e matua faatauvaa lava, ae ou te faamanūina lo’u Foafoa ma faafetai atu ia te ia ma lo’u loto atoa mo le auina mai o a’u i lo la’ua aiga.

“… Sa ou aoaoina a o ou tamaitiiti, o le galuega lenei a le Alii. Sa ou aoaoina sa i ai perofeta na soifua i le fogaeleele. Sa ou aoaoina o musumusuga a le Silisiliese o le a uunaia ai i latou sa soifua ia olioli ai.

“… Ou te faafetai mo lo’u tofi, faafetai mo matua sa aoaoina au i le talalelei a Iesu Keriso ma faia se faataitaiga i lo la’ua aiga.”5

Sa lauiloa Siaosi Alapati Samita o se tamaitiiti e fiafia, ma malie. E talisapaia e uo lona natura matafiafia, ma sa fiafia lava e faafiafia i latou i le laau ili, penisio, ma le kitara ma se faasologa o pese malie. Ae e i ai foi ona poto masani sa fesoasoani e atiina ae ai sona uiga malosi o le faatuatuaina sa ofoofogia mo lona talavou. Ina ua 12 ona tausaga, sa aoga o ia i le Brigham Young Academy, lea na ia maua ai ni fautuaga o le a i ai se aafiaga maoae i lona soifua. Na ia toe ta’ua mulimuli ane:

“Na faamanuiaina le maua o lena vaega o a’u aoaoga mai ia Dr. Karl G. Maeser, o le polofesa maoae o aoaoga ma o le uluai tufuga foi o aoga maoae o la tatou Ekalesia. … Ou te le manatua le tele o ni mea sa ta’ua i le tausaga sa ou i ai iina, ae e tasi lava le mea atonu o le a le galo lava ia te au. Ua ou ta’ua soo lava. … Sa tulai Dr. Maeser i se tasi aso ma faapea mai:

“‘E le gata o le a faamasinoina oe i mea e te faia, ae o le a faamasinoina foi oe mo mafaufauga e te mafaufau i ai.’

“I lo’u laitiiti ai, ou te faalēano tele i le faafoeina o o’u mafaufauga, sa ou le iloa ai le mea e fai, ma sa ou popole ai. O le mea moni, sa pipii ai pea ia te au e pei o se fugamutia. Pe tusa ma se vaiaso pe sefulu aso talu mai lena mea, sa faafuasei ona ou iloa le uiga o lana tala. Sa mafai ona ou vaaia lona mafuaaga. Sa oo mai i lea lava taimi le faauigaga lenei o lana tala: Ioe, o le mea moni, o le a faamasinoina oe mo ou mafaufauga aua, a mae’a lou olaga i le tino nei, o lou olaga o le taunuuga lea o ou mafaufauga. O lena fautuaga e tasi sa avea ma faamanuiaga i lo’u olaga atoa, ma sa mafai ai ona ou taumamao mai mafaufauga lē lelei i le tele o taimi aua sa ou iloa, afai e mae’a a’u galuega o le olaga, o a’u lava o le fua o o’u mafaufauga.”6

Sa tauaveina e Siaosi Alapati laitiiti ia tiutetauave e tele i le fale i le 1882 ina ua valaauina lona tama, o le sa galue i le Korama a le Toasefululua mo le lua tausaga, e avea ma peresitene o le Misiona i Europa. O le toesea o Ioane Enele, na manaomia ai Siaosi Alapati e fesoasoani i le tausiga o le aiga. Ina ua 13 ona tausaga, sa talosaga o ia e faigaluega i le falegaosimea a le Ekalesia ma le faleoloa o le matagaluega i le Aai o Sate Leki, ae sa fai mai le pule e le lava a latou tupe latou te faafaigaluegaina ai se tasi. Sa tali atu Siaosi Alapati, na te lei talosagaina se totogi, na o le galue lava. Sa ia faaopoopo atu, “Ou te iloa afai ou te aoga i se mea, o le a totogi lava a’u.”7 O lona uiga faaalia lelei, sa ia maua ai se tulaga o se tagata faigaluega a le falegaosimea mo le $2.50 i le vaiaso, ma o lona uiga tauleleia o le galue malosi, e lei leva ae sii ai o ia i se tulaga e sili atu i le kamupani.

Ina ua 18 ona tausaga, sa maua sana galuega i se vaega e fuaina ala o nofoaafi. A o faigaluega ai o ia i lenei galuega, sa faaleagaina ona mata i le taia ai o le oneone i le la. Na tumau ai lava ona faaletonu le vaaiga a Siaosi Alapati, ma sa faigata ai mo ia ona faitau ma mafua ai se faaletonu i lona olaga atoa.

Auaunaga Faafaifeautalai ma le Faaipoipoga, 1891–94

Ia Setema 1891, sa valaauina ai Siaosi Alapati Samita e Peresitene Uilifoti Uitilafi e faia se misiona puupuu i Utah i Saute. O lona tofiga patino lava o le galue ai i le autalavou o le Ekalesia i lea eria. I le isi fa masina, sa fesoasoani o ia ma lana soa e faatulaga ia faalapotopotoga a le autalavou i siteki ma uarota, lauga i le tele o fonotaga, ma faamalosiauina le tupulaga talavou e ola i tulaga faatonuina o le Ekalesia.

Ina ua toe taliu mai lana misiona, sa faaauau pea ona feoa’i Siaosi Alapati ma lana manamea a o laitiiti, o Lusi Uitilafi, o le afafine o le atalii o Peresitene Uilifoti Uitilafi. Sa ola a’e i la’ua o ni tuaoi, ma sa matauina e Lusi ia uiga sa atiina ae e Siaosi Alapati. Sa ia tusia lona faamemelo mo ia i lana api o talaaga: “O le po nei, ou te moe ma se loto e tumu i le faafetai i le Atua … ma ou te tatalo ia na aumaia ia te au le malosi ina ia ou agavaa mo le alofa o lē ua ou matua talitonu o se tasi o alii talavou aupito sili ua tuuina i lenei fogaeleele. O lona alofa ma le agalelei ua aumaia ai loimata i o’u mata.”8

Ata
Ata o Lusi Emily Uitilafi Samita

Lusi Emily Uitilafi Samita

Peitai, sa toatele foi isi sa faamama’i atu ia Lusi, ma o nisi o i latou o ni tagata maumea, ma sa latou ofoina atu ia te ia ni meaalofa maoae. Ae i le isi itu, sa faatosina mai e Siaosi Alapati ia Lusi i lona tuuto atu i le Alii. Na ia tusia, “Afai e te fia faaipoipo i se tagata ona o tupe, e lē o a’u la, aua ua leva ona tonu ia te au o le a ou lē tuuto atu lava a’u ia po o lo’u ola po o o’u taimi i le sailia o tupe, ae i le auauna atu i le Alii ma le fesoasoani atu i Ana fanau i lenei lalolagi.”9 Sa faia le filifiliga a Lusi, ma o le aso 25 o Me, 1892, sa faaipoipo ai o ia ma Siaosi Alapati i le Malumalu o Manti Iuta. O le tamā o Siaosi Alapati na faatinoina le sauniga. I lena aso, sa tuuina atu ai e Lusi i lona toalua se tamai loke o i ai lona ata i totonu. Sa teuina e [Siaosi Alapati] i le filifili o lana uati e tuu i le taga, e tautau latalata ai i lona fatu, ma sa faaaogaina i aso uma na totoe o lona soifua.10

E lei atoa se masina na nonofo ai le ulugalii fou ae malaga Siaosi Alapati mo se isi misiona, o lea misiona o se galuega talai i le Iunaite Setete i saute. E ui lava ina sa la iloaina o loo loma lona malaga ese atu—na oo mai le valaauga i le tolu vaiaso a o le’i faaiopoipo i la’ua—ae sa faigata lava ona valavala. Sa taufai faatumulia i la’ua i le fiafia, ina ua mavae masina e fa, ae valaauina Lusi e galue i tafatafa o lona toalua i le ofisa o le misiona, lea e lei leva ona atofa i ai Elder Samita e avea o se failautusi a le misiona.

O le peresitene o le Misiona i Setete i Saute o J. Golden Kimball, o lē sa avea ma se tasi o Fitugafulu i le taimi lava lea. E faalua i le vaitau o le auaunaga a Elder Samita, sa tatau ai ona tuua e Peresitene Kimball le misiona ina ia taulima nisi o mataupu taua i le Aai o Sate Leki—a o lei leva ona avea Elder Samita ma failautusi i le misiona, ma le tusa ua tasi le tausaga mulimuli ane. O ia taimi e lua, sa tuu atu ai e Peresitene Kimball le tiutetauave tele mo le taitaiga ma le faatautaia o le misiona ia Elder Samita, ma avatu i ai le lagolago ma fautuaga e ala i le anoanoai o tusi. O lenei taimi uma, sa avea ai Elder Samita ma se peresitene faaleoleo o le misiona mo le tusa ma le 16 masina. Sa popole Peresitene i lona toesea mo se taimi umi, ae sa ia faatuatuaina lona fesoasoani talavou. Sa ia tusi atu ia Elder Samita, “Ou te manatu o lo’u iloatino ma le atamai, po o le a lava le utiuti, ua mafai ai ona ou faatauaina lou amiosa’o ma lou tauaogaina, lea ou te tautino atu ia te oe ua ou faia.”11 I se isi tusi sa ia tusia ai, “Ia e faasilisili le manatu lea e tasi: ou te talisapaiaina au galuega, lou naunautai, ma lou agaga lelei.”12

Sa tele avanoa e molimauina ai e Peresitene Kimball le naunautai ma le agaga lelei o Elder Samita. I se tasi taimi, sa malaga faatasi ai le toalua lea ma sa valaaulia i la’ua e tofafa i le po i se fale laau laitiiti. Sa faamatala mulimuli ane e Siaosi Alapati Samita:

“Pe tusa o le vaeluapo sa fafagu ai i ma’ua i se feei ma se tauvalaau matautia mai fafo. Sa faafeiloaia o ma’ua taliga i se gagana mataga a o ma nonofo a’e i luga e tau faalogologo atu i le tulaga ua i ai. O se po na susulu manaia le masina ma sa mafai ona ma vaai atu i ni tagata se toatele i fafo. Sa oso i luga Peresitene Kimball ma amata ona fai ona laei. Sa tu’itu’i mai e tagata le faitotoa ma faaaoga le gagana mataga e faatonu ai Mamona e o mai i fafo, o le a latou tafanaina. Sa fai mai Peresitene Kimball pe ou te le tu i luga e fai o’u ofu ae sa ou fai atu i ai e leai, o le a ou nofo ai pea i lo’u moega, ma sa ou talitonu o le a tausia i ma’ua e le Alii. I ni nai sekone, sa faatumulia le potu i uafana. Sa vaevae e tagata faatupu faalavelave i latou lava i ni vaega se fa ma sa latou tafanaina tulimanu o le fale. Sa le iloga se itu sa felelei ai nutigamea i luga o o ma ulu. Sa filemu mo ni nai minute, ona toe sau ai foi lea o se isi uafana ma le tele o isi nutigamea sa felelei mai. Sa matua leai ma so’u fefe. Sa ou matua toafilemu lava a o ou taoto ai iina, ua ou oo i se mea e aupito sili ona matautia i lo’u olaga, ae sa ou mautinoa … o le a puipuia lava au e le Alii, ma sa ia faia.

“Sa foliga mai sa faavaivaia le au faatupu faalavelave ma o ese. O le taeao na sosoo ai, ina ua ma tatalaina le faitotoa, sa i ai se faaputuga tele o laau mamafa e pei o ia sa faaaoga e tagata faatupu faalavelave e sasa ai faifeautalai i Saute.”13

I tausaga mulimuli ane, sa faamatala mai ai e Siaosi Alapati Samita le aafiaga lenei i fanau a ana fanau e aoao ai i latou ina ia faalagolago i le Alii. “Ou te manao e faamamafa atu ia te outou,” na ia saunoa ai, “o le a tausia lava e le Alii outou i taimi o faigata, pe afai o le a outou tuuina atu ia te ia le avanoa.”14

Olaga i le Aiga

Na faamalolo mai Siaosi Alapati ma Lusi mai la la’ua misiona ia Iuni 1894. I ni nai masina talu ona la taliu mai i le Aai o Sate Leki, sa maua ai e Lusi se faamanuiaga mai lona tamamatua, o Peresitene Uilifoti Uitilafi, sa folafola atu ai ia te ia o le a ia fanauina ni fanau. I le aso 19 Novema, 1895, sa ia fanauina ai se tama teine sa la faaigoaina ia Emily, ma se isi tama teine i le fa tausaga mulimuli ane, o Edith. O la la’ua tama mulimuli, o Siaosi Alapati le Itiiti, na fanau mai i le 1905.

O Siaosi Alapati Samita, o se tamā loto alofa, e faamemelo i ai lana fanau. Sa tusia e Edith e uiga ia te ia: “Ia te a’u lava ia, sa i ai i lo’u Tama o uiga faaleatua uma e pele ai se tamā i sona afafine. Sa ia faataunuuina uma faatamā mea sa ou faamoemoeina.” O le mea sa faapitoa ona faagaeetia ai le fanau, o le ala sa taulima ai e Siaosi Alapati lona toalua faapelepele. “E manaia lava le faananau ma le amanaia e Tamā o tina,” sa tusia ai e Edith. “E leai se avanoa na te lei faaaogaina e faaali atu ai lona talisapaia o ia. O mea uma lava sa la faia, sa la faia faatasi, pe a uma ni fuafuaga ua faataatitia lelei ma le galulue faatasi. Sa pele lava [le tina] ia te ia. … E ui ina sa matou faamama’i uma ia Tina, ae ou te talitonu o lona magafagafa ma lona faapelepele ia te ia, na atili ai ona pele o ia [tina] ia i matou le fanau.”15.

O le avea ai o se tama, sa taumafai ai Siaosi Alapati Samita ma le faamaoni e fesoasoani i lana fanau ia iloa le olioli sa ia lagonaina e ala i le ola ai i le talalelei. I se tasi Aso o le Kerisimasi, ina ua uma ona talai meaalofa, sa fesili o ia i ona afafine laiti po o a ni lagona pe a foai nisi o a la meaalofa i tamaiti sa leai ni a latou meaalofa o le Kerisimasi. Talu ai faatoa la maua ni meataalo fou, sa ioe ai teineiti e mafai ona foai a la meataalo tuai i tamaiti o loo manaomia.

“Lua te le mananao e foai foi nisi o a lua meataalo fou?” Sa fautua lemu atu ai Siaosi Alapati.

Sa faaletonu ona afafine, ae na iu lava ina ioe e ave ni a la meataalo fou. Ona aveina lea e Siaosi Alapati ia teineiti i aiga o tamaiti sa mafaufau o ia i ai, ma sa latou auina atu i ai meaalofa. Sa matua faagaeetia lea aafiaga ina ua latou tuua, sa fai mai se tasi o teineiti ma le sagisagi fiafia, “Tatou o la’ia e aumai uma ma isi meataalo mo i latou.”16

Korama a Aposetolo e Toasefululua, 1903–45

I le Aso Lua, 6 o Oketopa, 1903, sa pisi ai lava Siaosi Alapati Samita i le galuega ma sa le mafai ona auai i sauniga o le konafesi aoao i lena aso. E oo atu i le taimi na ia tuua ai le ofisa, toeitiiti uma le sauniga i le afiafi o le konafesi, o lea na agai atu ai loa i le fale ma le faamoemoe e ave lana fanau i le faaaliga.

Ina ua taunuu atu o ia i le fale, sa te’i i le alu atu o i ai le mau tagata, sa savali mai se tasi o i latou ma faamalo atu ma le fiafia ia te ia.

“O le a le uiga o lenei mea?” na ia fesili ai.

“E te le’i iloa?” sa ia tali mai ai.

“Ou te le’i iloa le a?”

“Oi, o lea ua lagolagoina oe o se tasi o le Korama a Aposetolo e Toasefululua,” o le tala lea a le tagata asiasi.

“E le mafai ona sa’o lena mea,” le tala a Siaosi Alapati. “Masalo e i ai se mea o sese.”

“Sa ou faalogo i ai a’u lava ia,” sa tali ane ai o ia.

“Masalo o se isi Samita,” na ia tali ane ai. “E leai se upu na fai mai ia te au i lena mea, ma e le mafai ona ou talitonu i ai.”

Sa le mautonu le tagata asiasi, ma sa toe alu ai i le Tapeneko e sue pe o ia ua sese. O iina sa ta’u ane ai e sa’o o ia o—Siaosi Alapati Samita o le uso aupito fou lea o le Korama a Aposetolo e Toasefululua.17

Sa toe faamatala mulimuli ane e lona afafine o Emily le vaaiga lea i le fale o le au Samita: “Sa foliga mai sa lolofi uma mai le Tapeneko i le lotoa o lo matou fale, ma fetagisi ma sogi atu i lo’u tina. Sa latou fai mai uma o Tama ua aposetolo, ma sa matou manatu o le avea ma se aposetolo o se mea sili lea ona leaga e ono mafai ona tupu ia te oe.”

E ui lava ina ua faamaonia le lipoti mulimuli ane, ae sa tonu lava ia Siaosi Alapati e alu lava e ave ona afafine i le faaaliga e pei ona sa ia folafola atu ai, “e ui lava e le tele se mea na ia vaai i ai,” sa manatua ai e Emily. “Sa alu atoa lona taimi o tu faalagolago lona papatua i le puipui a o talanoa atu ai i tagata.”18

Ina ua mavae le lua aso, i le aso 8 o Oketopa, 1903, sa faauuina ai Siaosi Alapati Samita o se Aposetolo i se afeafe i luga o le Malumalu o Sate Leki e Peresitene Iosefa F. Samita. Ina ua maea le faauuga, sa valaaulia o ia e faasoa ona lagona i uso o le Korama a le Toasefululua sa i ai. “Ua ou lagona lo’u vaivai ma le leai o se faautautaga pe a faatusa atu i tamalii ua loa le soifua,” na ia saunoa ai, “ae e tonu lo’u loto, ma ou te manao ma lo’u loto atoa i le alualu i luma o le galuega a le Alii. … E i ai sa’u molimau ola o le paia o lenei galuega; ou te iloa ua aumaia le talalelei i le fogaeleele i lalo o le faatonuga ma le taitaiga a le Alii lava Ia, ma o i latou ua filifilia e pulefaamalumalu o Ana lava auauna i soo se itu. Ou te manao ma ou tatalo, ia ou ola mama ma lotomaulalo, ina ia mafai ona ou āiā i uunaiga ma apoapoaiga a le Agaga e taialaina ai au i lo’u olaga atoa.”19

Sa galue Siaosi Alapati Samita i le Korama a le Toasefululua mo le toeitiiti atoa le 42 tausaga, e aofia ai le 2 tausaga sa Peresitene ai i le Korama. I lona taimi sa ia faataunuuina ai le tele o tofiga ma faamanuiaina ai tagata i le lalolagi atoa i ala eseese.

Faasoa atu le Talalelei ma Faia Uo mo le Ekalesia

Sa i ai ia Elder Samita se taleni masani mo le faatoafilemuina o tagata ma avea ni fili ma uo. Sa i ai se faipisinisi i le lotoifale, e le auai i le Ekalesia, sa ia saunoa e uiga ia te ia i lona falelauasiga: “O ia o se tamalii e faigofie ona iloa. O ia o se tamalii e te fia manao e iloa. O lana soisoi faauo, o lana faatalofa ma le loto, ma le mafanafana o lana faafeiloai e te lagona ai i lou loto le faamaoni o lona faauo mai ia te oe ma ona uso a tagata.”20

Sa taua lava lenei taleni i se taimi a o tele lava ina le iloa le Ekalesia i le lalolagi atoa, ma masalomia ai e le toatele. Sa i ai se taimi, a o faataunuuina se tofiga i West Virginia, sa ia iloa ai na taufaamata’u ia taitai o le aai fai mai e pueina faapagota soo se tasi e maua o talai le Faa-Mamona. Sa feiloai Elder Samita ma le failautusi o le aai, o Mr. Engle, e taumafai e sui le tulafono. Na ia tusia mulimuli ane i lana api o talaaga: “Ina ua ou faatoa telefoni ia Mr. Engle, e matuai atamai lava ona uiga ma sa ia fai mai e aunoa ma se tau afeia e le taliaina i matou i lena aai. … Sa ou fai i ai, ou te talitonu e le o sa’o le tala ua ia maua, ma ou te manao ma te nonofo i lalo ma talatalanoa faasamasamanoa. … Sa umi se taimi o ma talanoaina le Faa-Mamona. Sa matua faamaluluina lona loto ae ou te lei alu, ma sa ma faatalofa ma ia tuu mai ia te au lana kata. Sa ou tuua ma le lagona mautinoa, ua ou toesea se vaega o le taufaaleaga.”21 Na mavae le tolu tausaga ona toe asiasi lea o Elder Samita i ai, ma sa ia tuu ai ia te ia i le taimi lea se kopi o le Tusi a Mamona.22

Sa vaavaai Elder Samita mo avanoa i taimi uma e talanoa ai i tagata e uiga i le Ekalesia. Soo se taimi e manaomia ai e ona tofiga lona malaga, na te aveina lava ni kopi o le Tusi a Mamona, mekasini a le Ekalesia, ma isi tusi a le Ekalesia e faamoemoe e foai atu. Ona o le Tusi a Mamona e tuuina atu le molimau mamana ia Iesu Keriso, o lea e manatu ai Elder Samita o se meaalofa lelei lea mo le Kerisimasi ma e tele lava ina ia lafoina kopi i uo o isi lotu, e oo lava i tagata iloga na te lei feiloai i ai.23 I se tusi na ave faatasi ma se tasi o na meaalofa o le Kerisimasi na ia tusia ai: “E le o toe mamao ona faamanatu lea e le lalolagi Kerisiano le soifua mai o le Faaola, ma o se aga masani i lena taimi e manatua ai a matou uo. O lea, ou te talitonu o le a e taliaina mai ia te au se kopi o le Tusi a Mamona. … Ona o lo’u talitonu o le a e taliaina ma le fiafia lenei tusi mo lau fatatusi, o lea ua ou auina atu ai e fai meaalofa atu ai i le Kerisimasi.”

O le tali lea sa ia maua: “O le a maua se nofoaga o le tusi i luga o a matou fata ma o le a faitauina [mai le amataga seia uma] ma le mafaufau atoa. E le mafai ona le faalauteleina ai le vaai ma faateleina ai le agaga o le faapalepale o i latou uma e faitau ma le mafaufau i ai.”24

O Le Aofia ai i Tulaga Faalemalo

Sa faamalosiauina e Elder Samita tagata o le Ekalesia ina ia auai i mea fai a o latou nuu ma ia faaaoga la latou uunaiga e faaleleia ai tulaga i le lalolagi. Sa aofia ai foi ia lava i le tele o faalapotopotoga faalemalo e ui lava i lona valaauga pisi o se Pulega Aoao. Sa filifilia o ia e avea ma peresitene o le International Irrigation Congress ma le Dry Farming Congress, ma e ono nofoaiga sa filifilia i ai o ia e avea ma sui peresitene o le National Society of the Sons of the American Revolution. Sa avea Elder Samita ma sui auai o le fono a le aufaatonu o le Western Air Lines, o se lagolago malosi o vaalele o se auala mo le Au Pulega Aoao e faataunuu lelei ai a latou malaga atofa. Sa auai atoatoa foi o ia i le Tama Sikauti a Amerika ma i le 1934 na tauaao atu ai ia te ia le mamalu aupito maualuga o le Sikauti, o le Pafalo Siliva. Ina ua mavae le tausaga e tasi o le Taua Muamua a le Lalolagi, sa avea o ia ma taitaifono o le taumafaiga Faamama Avega a Aremania ma Suria, ma sui o le setete i le Fonotaga Faavaomalo o Fale, o le faamoemoega o le sailia lea o malutaga mo i latou ua leai ni mea e nonofo ai ona o le taua.25

A o lei valaauina e avea ma Aposetolo, sa malosi lava Siaosi Alapati Samita i tulaga faaupufai, e finau malosi mo mafuaaga ma sui tauva sa ia manatu o le a faaleleia ai tagata. Ina ua avea o ia ma se Pulega Aoao, sa faaitiitia lona auai i mea faaupufai, ae sa faaauau pea ona ia fautuaina mafuaaga sa ia talitonu i ai. Mo se faataitaiga, i le 1932, sa fesoasoani o ia e folasia se talosaga tusitusia mo se tulafono i le Fono Faitulafono a le Setete o Iuta, lea na i’u ai ina fausia se maota gasegase mo gasegase o le fatafata vaivai.26

Na iloagofie faapitoa le alofa o Elder Samita mo isi i lana auaunaga o se peresitene o le Society for the Aid of the Sightless [Sosaiete mo le Fesoasoani mo e Po le Vaai], o se tofiga na ia umia mai le 1933 i le 1949. Ona o ia o se tasi sa mafatia mai le faaletonu o le vaai, sa lagona ai e Elder Samita se faanoanoa faapitoa mo i latou o e tauaso. Sa ia vaaia le lolomiga o le Tusi a Mamona i le gagana a tauaso, ma sa ia amatalia se polokalama e fesoasoani ai ia i latou e tauaso e aoao ai e faitau i le gagana mo e tauaso, ma fetuutuunai i o latou manaoga faapitoa i isi auala. O ana taumafaiga sa alofagia ai o ia e i latou sa ia tautuaina. Sa faaalia e se tasi o le Sosaiete mo le Fesoasoani mo e Po le Vaai le agaga faafetai e ala i se solo sa tuuina atu ia Elder Samita i lona aso soifua lona 70.

Pe a oo ina matua faigata le olaga,

Ma oona foi le maligi o loimata;

A oo ina lutia e le Taumalulu maatiati lo’u agaga;

Le leo tiga foi ua valaau mai

Ona ou liliu atu lea, ma le faamoemoe naunautai,

E ui ina vaivai ma faigata a’u laa,

E saili se loto malamalama,

O loo mumu ai se lamepa agaalofa

Se loto e i ai le Poto ma le faautaga

E agalelei ma tiga alofa,

O lē o lona faatuatua i le Atua ma tagata ua aoao mai ai

Lea lava faatuatua i e Po le Vaai. …

E ui o ona foliga alofa ma le agamalu

Ua punitia mai ia te i matou,

Matou te iloa atu le tamalii o lana faautautaga

O lona loto malamalama;

Matou te lagona le filemu i totonu o lona agaga

Ma iloa ai se filemu ia i matou lava;

Matou te lagona lana tatalo leleoa e ta’u mai ai

E le na o i matou o savavali ai;

O lona faatuatua ia i matou e malolosi ai,

A o matou laalaa i ala e le iloa i le vaai;

Ua siitia o matou agaga e se tamalii alofafua

I la la’ua faiga faapaaga ma le Atua.27

Gasegase Patino ma Isi Tofotofoga

O le tele o lona soifuaga, e lei matuai atoatoa le soifua maloloina o Siaosi Alapati Samita. E ui ina sa fiafia o ia e aau, tietie solofanua, ma isi gaoioiga faaletino, ae sa augavaivai si ona tino ma e tele lava ina vaivai. E le gata i faafitauli ogaoga o ona mata, ae sa mafatia foi Elder Samita i le tiga o lona laualo ma lona tua, e tele lava ina vaivai, e faaletonu le fatu, ma le tele o isi gasegase i lona soifuaga atoa. O le faigata ma le mamafa o ona mau tiutetauave, sa aafia ai foi o ia faaletino, ma i le taimi muamua sa le manao o ia e faifai lemu le televave o lana galue ina ia faasaoina ai lona soifua maloloina. O le taunuuga, mai le 1909 i le 1912, sa tauivi ai o ia ma se gasegase sa matua ogaoga na faataotolia ai o ia ma taofia ai o ia mai le faataunuuina o ona tiute i le Korama a Aposetolo e Toasefululua. O se taimi sa matua faigata tele mo Elder Samita, o lē sa matua naunau e faaauau lana auaunaga. O le maliu o lona tama i le 1911 ma se osofaiga matautia a le fulū na mafatia ai lona faletua ma atili ai ona faigata ona toe malosi Elder Samita.

Ina ua mavae ni tausaga, sa ia faamatalaina lona aafiaga lenei i lena vaitau:

“I ni nai tausaga ua mavae, sa ou matua ma’i ai lava. O le mea moni, sa ou manatu ua fiu tagata uma ia te au ae vagana ai lo’u toalua. … Sa oo ina ua ou matua vaivai lava ma sa tauau ina le mafai ona gaoioi. O se taumafaiga faifaimalie ma faavaivai tagata e oo lava i lo’u liliu i le moega.

“I se tasi aso, i nei tulaga, sa ou le iloa ai se mea ma sa ou manatu ua ou oti ma ua ou alu atu i le Isi Itu. Sa ou iloa ai ua ou tu e u lo’u papatua i se vaituloto tele ma le matagofie, ae ou faasaga i se vaomatua tele o laau tetele. Sa ou le iloa atu se tagata, sa leai foi se vaa i luga o le vaituloto po o se isi lava mea na vaaia e iloa ai pe na faapefea ona ou taunuu atu iina. Sa ou iloaina ai, pe foliga mai sa ou iloaina ai, ua uma la’u galuega i le olaga nei ma ua ou alu i lo’u aiga. …

“Sa amata ona ou savalivali ma autilotilo solo, ma e lei umi ae ou mauaina se auala ‘alo i le togavao lea sa foliga mai e lei faaaoga sooa, ma sa toetoe ina le iloa i le vao. Sa ou mulimuli ai i lenei auala ‘alo, ma ina ua mavae sina taimi ma ua matua umi foi la’u malaga e ui atu i le vaomatua, sa ou vaaia se tamaloa o sau agai mai ia te au. Sa amata ona ou iloaina o se tagata lapoa tele, ma sa faatopetope a’u laa ina ia ou tau atu ia te ia, aua sa ou iloaina o ia o lo’u tamamatua [Siaosi A. Samita]. I le olaga faitino, sa silia ma le toluselau pauna lona mamafa, ia e mafai ai la ona outou silafia o ia o se tagata lapoa tele. Ou te manatua lo’u fiafia tele i lo’u vaaia o ia o sau. Sa faaigoaina au i lona igoa, ma sa ou mitamita ai lava.

Ata
Ata o Siaosi A. Samita

Siaosi A. Samita

“Ina ua oo mai Tamamatua ma ua toe o ni nai futu lo ma va, sa tu o ia. Ina ua tu o ia, o se faailo lea mo a’u ou te tu. Ma—o le mea la lea ou te manao i tama ma teine ma le tupulaga talavou ia aua lava nei galo—na ia tilotilo mai ma le naunau ia te au ma fai mai:

“Ou te fia iloa po o le a lau mea ua fai i lo’u igoa.’

“Sa pasi mai i o’u luma mea uma lava sa ou faia e faapei o se ata faasolo i luga o se lau—mea uma sa ou faia. O lenei manatua olaola o le taimi ua tuanai, na vave ona tau mai i le taimi tonu lea na ou tutu ai iina. Ua toe soloa’i mai i o’u luma lo’u olaga atoa. Sa ou ataata ma tilotilo atu i lo’u tamamatua ma fai atu:

“ ‘Ou te le i faia lava se mea i lou igoa e te ono maasiasi ai.’

“Sa laa mai o ia i luma ma opo atu a’u i ona lima, ma a o ia faia, sa amata ona ou toe malamalama i lo’u siomaga i le olaga nei. Sa susu lo’u aluga e pei sa masaa i ai se ipuvai—na susu i loimata o le lotofaafetai o lea sa mafai ona ou tali atu ai ma le lē maasiasi.

“E tele taimi sa ou mafaufau ai i lenei mea, ma ou te fia ta’uina atu sa ou taumafai, i le mea sili atu talu mai lena taimi, e tausia lena igoa. O lea ou te fia fai atu ai i tama ma teine, i alii ma tamaitai talavou, i le autalavou o le Ekalesia ma le lalolagi uma: Ia ava i o outou tama ma tina. Ia ava i igoa o loo outou tauaveina.”28

Sa oo ina amata ona toe maua e Elder Samita lona malosi, ma sa ia tula’i a’e mai ona tofotofoga ma se lagona toe faafouina o le lotofaafetai mo lana molimau o le upumoni. Sa ia faamatala atu i le Au Paia i se konafesi aoao na sosoo ai: “Sa ou i ai i le vanu o le ata o le oti i tausaga talu ai nei, sa ou matua latalata atu i le isi itu ma sa ou talitonu [pe afai e leai] mo le faamanuiaga faapitoa a lo tatou Tama Faalelagi semanu e le mafai ona ou i ai pea iinei. Peitai, e lei i ai se taimi na mu itiiti ai lena molimau ua faamanuiaina ai au e lo’u Tama Faalelagi. O le tele o lo’u latalata atu i le isi itu, o le tele foi lena o lo’u mautinoa e moni le talalelei. O lenei ua faasaoina lo’u ola, ou te fiafia ai e molimau atu ou te iloa e moni le talalelei, ma ou te faafetai ma lo’u agaga atoa i lo’u Tama Faalelagi ina ua Ia faaalia mai ia te au.”29

Sa faaauau pea ona mafatia Elder Samita i ma’i eseese faaletino ma isi mafatiaga i tausaga na sosoo ai. Atonu o lona tofotofoga aupito tele lava i tausaga e 1932 e oo i le 1937, o le feagai ai o lona faletua o Lusi ma gasegase o le ivipupu’e ma le tigāimanoāfai’ai. Sa feagai o ia ma tiga matautia ma e oo atu i le 1937, ua toetoe lava o taimi uma sa manaomia ai ona tausia ma vaaia. O le 1937 ia Aperila na toetoe ai a maliu i le pu’eia o lona fatu ma sa matua faatetele atili ai lona vaivai.

E ui ina sa popole e le aunoa Elder Samita mo Lusi, ae sa faaauau pea ona faatino ona tiute i le mea sili sa ia mafaia. I le aso 5 o Novema, 1937, sa saunoa ai o ia i le falelauasiga o se uo, ma ina ua saofa’i ifo i lalo ua maea lana saunoaga, sa tuuina atu e se tasi ia te ia se laupepa e ta’u atu ai, ia toe foi loa lava i le fale. Sa ia tusia mulimuli ane i lana api o talaaga: “Sa ou tuua loa lava le falesa peitai, sa manavaina e si o’u toalua Faapelepele lana toe manava ae ou te lei taunuu mai i le fale. Sa tuua e ia lenei olaga a’o ou lauga i le falelauasiga. Ua matuai tuulafoaiina lava a’u e aunoa ma se fesoasoani tuuto ma o le a ou matua misia lava o ia.”

E silia laitiiti ma le 45 tausaga i le taimi na maliu ai o ia, talu ona faaipoipo Lusi ma Siaosi Alapati Samita. E 68 tausaga o lona soifua. E ui ina sa matua misia lava e Elder Samita lona faletua, ae sa ia silafia sa na o sina taimi lē tumau o le a la valavala ai, ma o lena silafia sa maua ai e ia le malosi. “E ui ina faanoanoa tele lo matou aiga,” na ia tusia, “sa faamafanafanaina i matou i le mautinoa o le a i ai se toetuufaatasiga ma le tina, pe afai e tumau lo matou faamaoni. O ia o se ava ma se tina sa tuuto, loto fesoasoani, ma magafagafa. O ia o se tagata sa mafatia mo le ono tausaga i lea ma’i ma lea ma’i, ma ou te talitonu ua fiafia o ia faatasi ma lona tina ma aiga pele i le la itu. … E ese le agalelei o le Alii ma sa Ia aveesea lagona uma o le oti, lea ou te matua faafetai ai lava.”30

Peresitene o le Misiona a Europa

I le 1919 na valaauina ai Elder Samita e Peresitene Heber J. Grant, o lē sa lei umi talu ona lagolagoina e avea ma Peresitene o le Ekalesia, e pulefaamalumalu i le Misiona i Europa. I se saunoaga i le konafesi aoao i nai aso a’o lei tuuvaa ese atu o ia, sa saunoa ai Elder Samita:

“Ou te fia fai atu ia te outou, o’u uso e ma tuafafine, ua ou manatu o se faamamaluga—leai, e sili atu i lo o se faamamaluga, ou te manatu o se faamanuiaga ua matua maoae—ina ua faatulai mai au e le Alii mai tulaga vaivai sa ou i ai i se taimi e lei mamao atu, ma toefuatai a’u i se tulaga o le ola maloloina, ma ua lagona ai e le usoga o le a ou mafaia ona faatino se misiona i se nuu e le masani ai. …

“… O le Aso Lulu lea, ua faamoemoe ou te malaga ai i le nofoaafi i le talafatai ma folau atu ai i le vasa i le misiona ua valaauina i ai a’u. Faafetai i le Atua mo le avanoa ou te alu ai. Ou te faafetai ina ua oo mai i lo’u agaga le iloa o lenei upumoni.”31

O le taimi lea o loo toe tau atiina ae Europa mai le Taua Muamua a le Lalolagi, lea faatoa faamuta i ni nai masina ua mavae. Ona o le taua, na matua maualalo ai le aofai o faifeautalai i Europa, ma o se tasi o matafaioi a Elder Samita o le faatoatele o le aofai. Peitai, o tulaga fāiifo o le tamaoaiga ina ua uma le taua i Europa, sa le mananao ai malo e talia ni visa sa manaomia. Na atili ona leaga, ona sa i ai pea lava le lē malamalama ma le taufaaleaga tetee i le Au Paia o Aso e Gata Ai. Ina ia faaleleia le vaaiga i le Ekalesia, o lea sa feiloai atu ai Elder Samita i le toatele o taitai o le malo ma isi tagata iloga. I le faamalamalamaina o le faamoemoega o faifeautalai i Europa ma le lalolagi atoa, e tele lava ina fai atu o ia, “Taofi uma lava a outou mea lelei o i ai, taofi uma mea ua tuuina atu e le Atua ia te outou e faamauoa ai o outou olaga, ona tuu mai lea se’i o matou faasoa atu ia te outou se mea o le a faaopoopo atu i lo outou fiafia ma faateleina ai lo outou loto malie.”32 E tusa ai ma se tala a se tasi o faifeautalai sa galue ai i lana taitaiga, “o lana auala agalelei ma le atamai, na ia manumalo ai i o latou manatu ma la latou faauooga, ma faamautu ai le faatagaga faapitoa mo faifeautalai lea na le mafai muamua.”33

E oo ifo i le mutaaga o lana auaunaga i le 1921, ua mafai e Elder Samita ona faatupulaia le aofai o faifeautalai e galulue i Europa, ma le suia o nisi o talitonuga sese e uiga i le Au Paia o Aso e Gata Ai. Na ia faauo foi i nisi mo le Ekalesia, ma sa tele tausaga o latou fesootai pea e ala i tusi.

Faasaoina o Nofoaga Iloga Faasolopito o le Ekalesia

E fiafia tele Elder Samita e faamatala i isi e uiga i le Ekalesia ma mea tetele e tutupu i lona talafaasolopito. I lana auaunaga atoa, e tele mea sa ia faia e faasao ai lena talafaasolopito e ala i le faatutuina o maafaamanatu ma le faailogaina o nofoaga iloga i le talafaasolopito o le Ekalesia. E pei ona tusia e se tasi o ana paaga, “Sa talitonu o ia e faapea, o le faagaua’i mai o le augatupulaga talavou i mea ua ausia e o latou augatama, o se auaunaga taua lea o le a ia tuuina atu.”34

A o avea ma Aposetolo talavou, sa alu o ia i Palamaira, i Niu Ioka, ma faia ai feutagaiga mo le faatauina o le faatoaga a Iosefa Samita Matua, i le igoa o le Ekalesia. A o i ai o ia i Niu Ioka, sa ia asiasi atu foi i se tagata e igoa ia Pliny Sexton, o lē sa umia le Mauga o Kumora, le nofoaga lea sa maua mai ai e Iosefa Samita ia papatusi. Sa le manao Mr. Sexton e faatau atu le fanua i le Ekalesia, ae ui o lea na avea i la’ua ma Elder Samita ma uo. I se isi itu, ona o le mafutaga lelei lea na faatumauina e Elder Samita ma Mr. Sexton, na iu ai ina mafai e le Ekalesia ona faatau le fanua ma faapaia ai se maafaamanatu iina.

I le 1930, le tausaga lona selau o le faatulagaga o le Ekalesia, sa fesoasoani ai Elder Samita e faatu le Asosi a Paionia o Auala’alo ma Nofoaga Iloga, ma sa filifilia ai o ia e avea ma uluai peresitene o lea asosi. I le silia ma le 20 tausaga na sosoo ai, e silia ma le 100 maafaamanatu ma faailoga, na faatutuina e lenei faalapotopotoga, ma o le tele lava e faamanatu ai le savaliga a paionia i le Vanu o Sate Leki. Sa taitai Elder Samita i le faapaiaina o le tele o nei maafaamanatu.35

I le faamatalaina o le fiafia o le Ekalesia i nei nofoaga faasolopito, sa ia tusia ai: “Sa avea o se aga i fanua le fauina o maafaamanatu mo tagata taitoatasi ina ia mafai ona faatumauina ai lo latou manatua. Sa faavaeina tumau foi ni mea tetele na tutupu i mafaufau o tagata e ala i le fausiaina o maafaamanatu. … E tele foi ni itu mata’ina ua faagaloina ma ua lagona ai e tagata e tatau ona faailogaina i se tulaga mautu, ina ia faagauai atu i ai i latou o le a mulimuli mai i mea taua na tutupu.”36

Ona o ia o se tasi sa savali lona tamamatua faatasi ma paionia i Iuta, o lea e lagona ai e Elder Samita le loloto o lona faatauaina o na uluai tagata o le Ekalesia, o e sa anoanoai mea sa latou ositaulagaina i lo latou faatuatua. I sana saunoaga i le Aualofa, sa ia faamatalaina ai lona aafiaga lenei a o taumafai e toe saili i tua le ala na uia e paionia o taavaletosolima:

“Na matou oo mai i le vaega o le alasopo lea na maliliu ai le toatele o le Vaega o Taavaletosolima a Matini. Sa matou maua ai, i le mea sili sa matou mafaia, le nofoaga sa latou tolauapi ai. Sa i ai iina i latou e tupuga mai i lena aumalaga, e fesoasoani i le faatutuina o faailoga. Ona matou oo mai lea i Rock Creek; sa matou tuu ai se faailoga lē tumau iina i le tausaga talu ai. O le taimi tonu lena o le tausaga sa tutupu solo ai fugalaau vao i soo se mea, sa tele arasi vao, ma sa tauina e tagata o le matou vaega nei fugalaau ma faataatitia lelei i luga o se faaputuga maa sa faia i le tausaga ua te’a. … O iinei, e toa 15 tagata o lenei Ekalesia sa tanumia ai i se tuugamau se tasi, sa maliliu i latou ona o le fia aai ma le maalilili.

“Tou te iloa e i ai taimi ma nofoaga e foliga ai ua tatou matua latalata atu lava i lo tatou Tama Faalelagi. A o matou nonofo faataamilo ai i se afitafu tolauapi i lena vanu laitiiti o Rock Creek, lea na fetaiai ai le Aumalaga o Taavaletosolima a Uili ma le mala, —sa matou faamatalaina ai ni tala o aafiaga o augatama o i matou o ē na tupuga mai i paionia— ia na laasia laufanua valevalenoa i le vevela o le tauvevela ma le malulu o le taumalulu. … O se taimi matagofie. Sa toe faamatalaina ai le talafaasolopito mo lo matou manuia.

“… Sa foliga mai ia te au, sa matou i ai faatasi ma i latou o ē sa ofoina atu a latou mea uma ina ia matou maua faamanuiaga o le Talalelei. Sa foliga sa matou lagonaina le i ai o le Alii.

“A o matou savavali ese, ina ua maea ona matou fetagisi—aua ou te le iloa pe sa i ai se tasi e le’i tagi o le vaega pe tusa ma le 30 pe 40 tagata—o le uunaiga na oo mai ona o lena potopotoga laitiiti na tuia ai o matou loto, ma sa tago mai se tasi o tuafafine lelei i lo’u lima ma faapea mai, ‘Brother Samita, o le a amata atu nei ona avea au ma se tamaitai e sili atu ona lelei.’ O lenei tamaitai … o se tasi o tamaitai aupito sili ona lelei, ae ou te talitonu sa ootia o ia e faapei foi o le toatele o i matou, i nisi o mea patino sa matou lagonaina matou te lei ausia le tulaga maualuga sa tatau ona i ai i o matou agaga. O tagata sa tanumia iinei, sa le gata ina latou ofoina atu aso o lo latou ola, ae faapea foi le ola lava ia e fai ma pine faamau o lo latou talitonuga i le paia o lenei galuega. …

“Afai o le a faamaoni tagata o lenei faalapotopotoga [a le Aualofa] e pei o i latou ua lagomau i laufanua valevalenoa, o ē na faafetaia’ia o latou faafitauli i le faatuatua i le Alii, o le a outou faaopoopoina i le tele o mea tou te faataunuuina ona liligi mai ai lea o le finagalo alofa o se Tama alofa ia te outou ma a outou fanau.”37

Peresitene o le Ekalesia,1945–51

I le taeao po o le aso 15 o Me, 1945, a o malaga atu i se nofoaafi i sasae o le Iunaite Setete, sa fafaguina ai e se alii ofisa o le nofoaafi ia Elder Samita ma avatu i ai se feau: Ua maliu Peresitene Heber J. Grant, o lē sa Peresitene i le Ekalesia i le taimi lea. Sa vave ona toe sui le nofoaafi a Elder Samita ma toe foi ai i le Aai o Sate Leki. Sa na o ni nai aso mulimuli ane, ae vaetofia Siaosi Alapati Samita, le uso sinia o le Korama a Aposetolo e Toasefululua, e avea ma Peresitene lona valu o Le Ekalesia a Iesu Keriso o le Au Paia o Aso e Gata Ai.

I lana uluai saunoaga i le konafesi aoao o le Peresitene o le Ekalesia, sa ia saunoa atu ai i le Au Paia sa faatoa lagolagoina o ia, “Ou te fia iloa pe o i ai se tasi iinei o lagonaina le vaivai ma le faatauvaa e pei o le tagata lea o loo tulai atu i o outou luma.”38 Sa ia faailoa atu foi na lava lagona i tagata o lona aiga: “Ou te lei manao i lenei tulaga. Ou te lei lagona so’u agavaa ai. Ae ua oo mai ia te au, ma o le a ou faataunuuina i le mea sili ou te mafaia. Ou te manao ia te outou uma ia iloa lena mea, po o le a lava lau mea o fai i le ekalesia, mai le faiaoga o [aiga] e oo atu i le pulefaamalumalu i se siteki, afai e te faia i le mea sili e te mafaia, o le a tutusa lava le tāua o lou tulaga ma a’u.”39

E toatele i latou na lagonaina le fetaui lelei o taleni a Peresitene Samita i lenei valaauga. Sa faaalia e se tasi o le Au Pulega Aoao lena mautinoa a o le’i leva ona lagolagoina Peresitene Samita: “E ta’u soo lava faapea na faatulai mai e le Alii se tamalii faapitoa e faatinoina se misiona faapitoa. … E leai sa’u aia ou te fai atu ai po o le a le misiona faapitoa a Peresitene Siaosi Alapati Samita o loo faamalumalu mai. Peitai, o le mea lea ou te iloa, o lenei taimi faapitoa i le talafaasolopito o le lalolagi, e lei i ai se taimi muamua na matua moomia ai lava le alofa i le usoga nai lo le taimi nei. E le gata i lea, ua ou iloa le mea lenei, e leai se tagata ou te masani ai e alofa i le aiga o tagata, tagata uma ma tagata taitoatasi, e sili atu nai lo Peresitene Siaosi Alapati Samita.”40

Fesoasoani i E Manaomia ina ua Mavae le Taua Lona Lua a le Lalolagi

Na muta le Taua Lona Lua a le Lalolagi i nai masina talu ona avea Siaosi Alapati Samita ma Peresitene o le Ekalesia. Ina ua maea le taua, sa faitauafe tagata na leai ni mea e nonofo ai ma matitiva i Europa, ma sa vave ona faataavale e Peresitene Samita punaoa o le Uelefea a le Ekalesia e avatu ai le fesoasoani. Sa ta’ua e Peresitene Gordon B. Hinckley mulimuli ane e uiga i lenei taumafaiga: “O au o se tasi o i latou sa galulue i po i le Lotoa o le Uelefea iinei i le Aai o Sate Leki, e la’u oloa i taavale sa la’uina meaai i le uafu e uta ai e auina atu e vaa agai i le isi itu o le vasa. I le taimi o le faapaiaga o le Malumalu o Suitiselani [i le 1955], i le taimi sa toatele le Au Paia Siamani na o mai i le malumalu, sa ou faalogo atu ai i nisi o i latou, a o tafe ifo loimata i o latou alafau, o talanoa ma le agaga faafetai mo na meaai sa faasaoina ai o latou ola.”41

Sa silafia foi e Peresitene Samita sa i ai le manaoga tele faaleagaga i tagata o le lalolagi ina ua mavae le faatafunaga a le taua. I le tali atu i ai, sa ia toe faatulagaina ai misiona i atunuu na faalavefau ai le taua i le galuega faafaifeautalai, ma sa ia faamalosiauina le Au Paia ina ia ola i le talalelei o le filemu i o latou olaga patino. “O le pine faamau sili o le lotofaafetai i lenei taimi,” na ia saunoa ai a o lei leva ona faamuta le taua, “o le faia lea o mea uma tatou te mafaia e aumaia ai le fiafia i lenei lalolagi faanoanoa, aua o i tatou uma lava o fanau a lo tatou Tama, ma ua tofu i tatou uma ma le matafaioi e fai ai lenei lalolagi ma se nofoaga e sili atu ona fiafia tatou te ola ai.

“Ia tatou agalelei atu ma amanaia i latou uma o loo manaomiaina, aua foi nei galo i latou ua tuulafoaiina; ma i o tatou taimi o le olioli i le filemu, aua lava nei galo ia i tatou i latou ua ofoina atu ē pele ia i latou, o se vaega o le totogi o le filemu. …

“Ou te tatalo ia mafai e tagata ona liliu atu i le Atua, ma usiusitai i ona ala, ma faasaoina ai le lalolagi mai nisi taua ma faatafunaga. Ou te tatalo ina ia i ai le filemu lea e na o lo tatou Tama Faalelagi e maua mai ai, i o tatou loto ma i aiga o i latou uma o e faanoanoa.”42

Avanoa Faateleina e Faasoa Atu ai le Talalelei

Sa faaauau pea e Peresitene Samita ona faasoa atu le talalelei i isi i avanoa uma, ma sa faateleina nei avanoa i lona tofiga fou. I le masina o Me 1946, na avea ai Peresitene Samita ma uluai Peresitene o le Ekalesia na asiasi i le Au Paia i Mekisiko. E le gata ina feiloai atu i tagata o le Ekalesia ma saunoa ai i se konafesi tele, ae sa valaauina foi e Peresitene Samita ni taitai maualuluga i Mekisiko ma talanoa atu ia i latou e uiga i le talalelei toefuataiina. I se la talanoaga ma le peresitene Mekisiko o Manuel Camacho, sa faamatala i ai e Peresitene Samita ma le aumalaga: “Ua matou o mai ma se savali faapitoa mo oe ma ou tagata. Ua matou i ai iinei e faamatala atu o outou tuaa, ma le Talalelei toefuataiina a Iesu Keriso. … E i ai se matou tusi o loo … faamatala mai ai se perofeta maoae, o lē na tuua ma lona aiga ia Ierusalema i le 600 tausaga a o lei oo mai Keriso, ma sa latou o mai i … lenei laueleele maoae o Amerika, sa ta’ua e i latou o se ‘nuu o le folafolaga, ua sili i lo isi nuu uma.’ O le Tusi a Mamona lenei o loo faamatala mai ai foi le asiasiga a Iesu Keriso i lenei konetineta, ma sa Ia faatulagaina Lana Ekalesia ma filifilia Ona soo e toasefululua.”

Sa oo ina matua naunau Peresitene Camacho, o lē sa faaalia lona faaaloalo ma le faamemelo mo le Au Paia o Aso e Gata Ai o loo nonofo ai i lona atunuu, i le Tusi a Mamona ma sa fesili, “Faamata e mafai ona ou maua se kopi o le Tusi a Mamona? Ou te lei faalogo lava i ai muamua.” Ona tauaao atu ai lea e Peresitene Samita ia te ia se kopi anagata faa-Sipaniolo, faatasi ai ma fuaitau faapitoa ua lisi i le pito i luma o le tusi. Fai mai Peresitene Camacho, “O le a ou faitauina le tusi atoa, aua o se mea sili ona manaia lea mo a’u ma o’u tagata.”43

Faamanatuina o le Selau Tausaga o le Taunuu Mai o Paionia

O se tasi o mea mata’ina o le ono tausaga o le nofoaiga a Siaosi Alapati Samita o se Peresitene o le Ekalesia na oo mai i le 1947, ina ua faamanatuina le selau tausaga o le taunuu mai o paionia i le Vanu o Sate Leki. Sa taiulu Peresitene Samita i le tapenaga, lea na aofia ai le atunuu ae taualuga i le faapaiaga o le Maafaamanatu o Le Nofoaga Lenei i le Aai o Sate Leki, e lata ane i le nofoaga na ulufale mai ai paionia i le vanu. Talu mai le 1930, sa auai Peresitene Samita i le fuafuaina o se maafaamanatu e faamamalu ai mea na faataunuuina e paionia ma lo latou faatuatua. Peitai, sa faaeteete o ia, ia mautinoa foi e faamamaluina uluai tagata suesue, o misionare mai isi tapuaiga, ma taitai taua o Initia Amerika mai lena vaitau.

I le faapaiaga o le This Is the Place Monument [Maafaamanatu o Le Nofoaga Lenei], na matauina ai e George Q. Morris, o le peresitene o le Misiona a Setete o Sasae i lena taimi, se agaga lelei, sa na ia faauigaina ai taumafaiga a Peresitene Samita: “O le sao o Peresitene Samita i le tulaga faaleusoga ma le faapalepale, sa atagia mai i le sauniga o le faapaiaga. … O le maafaamanatu lava ia sa faamamaluina i le vaneina ai—i le mamao sa mafai ai i atavane o tagata taitoatasi—tamalii sa tino mai ai le talafaasolopito i atumauga i sisifo e muamua atu i Paionia Mamona, po o le a lava le lanu po o le tapuaiga. Ina ua saunia le polokalama o le sauniga o le faapaiaga, sa finagalo Peresitene Samita ina ia i ai sui o tapuaiga autu uma, e faaopoopo i taitai o le setete, itumalo, ma le aai. O le patele Katoliko, epikopo Porotesano, o se faifeau Iutaia, ma sui o le Ekalesia a Iesu Keriso o le Au Paia o Aso e Gata Ai, o failauga iloga ia. Sa faia e se tagata asiasi mai sasae le faamatalaga lenei ina ua maea le polokalama, ‘O le asō, na ou toe papatiso ai faaleagaga. Sa maoae le agaga o le faapalepale lea sa faaalia i le asō.’”44

E ui ina ofoofogia le maafaamanatu e 60-futu, ae sa aoao mai e Peresitene Samita e faapea, o le ala sili e faamamaluina ai paionia o le mulimuli lea i la latou faataitaiga o le faatuatua ma le tuuto. I le tatalo o le faapaiaga o le maafaamanatu, na saunoa ai: “Lo matou Tama o i le lagi, … ua matou tutu atu i ou luma i lenei taeao, i lenei mapuepue toafilemu ma vaavaai atu i se maafaamanatu sa faatuina e faamamalu ai ou atalii ma afafine ma lo latou tuuto. … Matou te tatalo ina ia faamanuiaina i matou i le agaga lava lea e tasi sa faamatalaina ai na tagata faatuatua, o ē sa talitonu i lau afio ma lou Alo Pele, o ē na o mai i lenei vanu ona sa latou mananao e nonofo ai iinei ma tapuai ai i lau afio. Matou te tatalo ina ia tumau i o matou loto le agaga o le tapuai ma le lotofaafetai.”45

Toe Tagatagai i le Olaga i le 80 o Tausaga o le Soifua

E ui i ona tausaga o le matua, o le tele o le taimi i lona i ai i le au peresitene, sa mafai e Peresitene Samita ona faataunuu ona tiutetauave e aunoa ma gasegase o le tino lea na faatapulaa ai o ia i le taimi muamua. I se tala na lolomi ia Aperila 1950, ina ua lata i lona aso soifua lona 80, sa toe tagatagai ai i tua Peresitene Samita i lona soifua ma ia matauina ai le tausia ma le faamanuiaina o ia e le Atua:

“I nei tausaga e valusefulu, sa ou malaga ai i le silia ma le miliona maila i le lalolagi ona o le talalelei a Iesu Keriso. Ua ou i ai i le tele o tau ma le tele o atunuu ma le tele o malo, ma mai lava i lo’u tamaitiiti sa agalelei ma lotofesoasoani tagata ia te au, o tagata o le Ekalesia ma tagata e le auai i le Ekalesia. Soo se mea lava sa ou alu i ai, sa ou maua ai ni alii ma ni tamaitai aga faatamalii. …

“… Pe a ou mafaufau i lo’u vaivai, auma’ia, ae valaauina e avea ma taitai o lenei Ekalesia tele, ou te iloa ai le tele o se fesoasoani ou te manaomia. Ma le agaga faafetai ou te faailoa atu le fesoasoani a lo’u Tama i le lagi, ma le faamalosiauga ma le mafutaga mai i lo’u olaga o le tele o alii ma tamaitai silisili, e mafai ona maua i soo se mea i le lalolagi, i lo’u nuu ma fafo atu.”

Sa ia faaalia lona alofa i tagata sa ia auauna atu i ai mo le tele naua o tausaga:

“E moni lava o se faamanuiaga le mafuta ai ma na ituaiga o tagata, ma mai le ta’ele o lo’u agaga, ou te avea ai lenei taimi e faafetai atu ai ia te outou uma mo lo outou agalelei mo au, ma ou te avea foi lenei taimi e faapea atu ai ia te outou uma: O le a outou le iloa lava le tele o lo’u alofa ia te outou. E leai ni a’u upu e faamatala atu ai. Ma ou te manao ia faapena o’u lagona i atalii uma ma afafine uma o lo’u Tama Faalelagi.

“Ua umi se taimi o o’u ola ai, pe a faatusatusa i le averesi e soifua ai tagata, ma sa ou maua se olaga fiafia. O le a lē tele ni tausaga, i le ala faalenatura o mea e tutupu, ona oo mai lea o le valaau i le isi itu ia te au. Ou te nofo sagisagi atu i lena taimi ma le faanaunauga fiafia. I le mavae ai o le valusefulu tausaga i le ola faitino, ma femalagaai i le tele o itu o le lalolagi, ma mafuta ma le tele o alii ma tamaitai maoae ma lelei, ou te molimau atu ia te outou, ua sili atu lo’u iloa o le asō o loo soifua le Atua, nai lo le taimi muamua; o Iesu o le Keriso; o Iosefa Samita o se perofeta a le Atua Soifua; ma o le Ekalesia na faatulagaina i lalo o le taitaiga a lo tatou Tama Faalelagi, o le Ekalesia a Iesu Keriso o le Au Paia o Aso e Gata Ai … o loo faagaoioia i lalo o le mana o le perisitua lava e tasi lea sa faaee atu e Peteru, Iakopo, ma Ioane i luga o Iosefa Samita ma Oliva Kaotui. Ua ou iloa lenei mea, e pei ona ou iloa o loo ou ola, ma ua ou iloa foi o le tuuina atu o lenei molimau ia te outou, o se mataupu taua tele ma o le a ou tali atu i lo’u Tama Faalelagi mo lenei mea ma isi mea uma lava sa ou aoao atu i Lona suafa. … Faatasi ai ma le alofa ma le agalelei i lo’u loto mo outou uma, ou te tuuina atu ai lenei molimau i le suafa o Iesu Keriso lo tatou Alii.”46

E tasi le tausaga mulimuli ane, i lona aso soifua lona 81, i le aso 4 o Aperila, 1951, na maliu filemu ai Siaosi Alapati Samita i lona maota, a o faatasi ai lona atalii ma ona afafine i autafa o ona tofaga.

Faatinoga Faigofie o le Auaunaga Alofa

E tele mea sa faataunuuina e Siaosi Alapati Samita i le 81 o ona tausaga—i le Ekalesia, i lona alalafaga, ma le lalolagi atoa. Peitai, o i latou sa iloaina o ia e sili ona latou manatuaina o ia i le tele o ana faatinoga faigofie, faatauvaa o le agalelei ma le alofa. Sa ta’ua e Peresitene Tavita O. MaKei, o lē sa taitaia le sauniga falelauasi o Peresitene Samita, “E moni lava o ia o se agaga tamalii, e sili ona fiafia pe a ia faia mea e faafiafiaina ai isi .”47

Sa toe ta’ua e Elder John A. Widtsoe, o se uso o le Korama a Aposetolo e Toasefululua, sona aafiaga a o taumafai e foia se mataupu faigata ma le mamafatu:

“Sa ou nofo i lo’u ofisa ua le lavā ina ua maea galuega o le aso. … Sa ou vaivai. O le taimi foi lea sa tuitui mai ai le faitotoa, ma sa savali mai i totonu Siaosi Alapati Samita. Fai mai o ia, ‘O lea o le a ou alu i le fale ua mae’a a’u galuega o le aso. Sa ou mafaufau ia te oe ma faafitauli e tatau ona e foia. Sa ou sau e faamafanafana atu ma faamanuia atu ia te oe.’

“O le ala lena a Siaosi Alapati Samita. … O le a le galo lava ia te au. Sa ma talanoa mo sina taimi; ona ma faamavae ai lea, ae alu i le fale. Sa faagaeetia lo’u loto. Ou te le’i toe vaivai.

“Ua outou silafia la, o le alofa … e le na o se upu po o se lagona i totonu. Ina ia avea o se alofa ta’uaogaina, e tatau lava ona faatino. O le mea lena na faia e Peresitene Samita i lena taimi. Na ia ofoina mai lona lava taimi, o lona lava malosi, ia te a’u.”48

Sa saafi foi Elder Matthew Cowley, o se uso o le Korama a le Toasefululua ma se uo mamae a Peresitene Samita, i le sauniga o le falelauasiga i le ala lenei:

“O i latou uma o mafatia, i latou uma o pologa i ma’i ma isi faafitauli, o ai lava na latalata mai i le Alo lea o le Atua, na maua le mama ma le malosi mai ia te Ia. O le i ai i ona luma e faamaloloina ai, a le o le faaletino, o le faaleagaga. …

“… E tosina tagata amioatua i le Atua, ma ou te mautinoa o le faigamalaga sili ona puupuu ua faia e lenei tagata o le Atua i ana faigamalaga uma o le faigamalaga lea faatoa ia malaga ai nei. O le Atua o le alofa. O Siaosi Alapati Samita o le alofa. E amioatua o ia. Ua ave ia e le Atua ia te Ia lava.

“… E le mafai ona tatou faamamaluina se soifua faapenei i upu. E le lava upu. E na o le tasi lava le ala e faamamaluina ai lona mama, le suamalie o ona uiga, le maoae o ona uiga alofa, ma o lea ala o a tatou galuega. …

“O i tatou uma lava sei o tatou faateleina teisi lo tatou loto faamagalo atu, faateleina teisi le agamalu ia tatou fegalegaleaiga o le tasi i le isi, faateleina teisi le magafagafa o le tasi mo le isi, faateleina teisi le malamalama alofa i lagona o le tasi i le isi.”49

I luga o le maa o le tuugamau o Siaosi Alapati Samita o loo i ai le savali lea. Ua aofai atoatoa i ai se faamatalaga e fetaui lelei o lona soifuaga o auaunaga alofa:

“Sa ia malamalama ma faasalalauina aoaoga a Keriso ma sa uiga ese le faamanuiaina o ia i lona soifua ai i ia aoaoga. Sa ia agalelei, onosai, faautauta, faapalepale, ma malamalama. Sa femalagaai o ia ma faia mea lelei. Sa alofa o ia ia Iutā ma Amerika, ae le i faapito i ai. Sa faatuatua o ia, e aunoa ma se masalosalo, i le tulaga manaomia ma le mana o le alofa. Sa i ai ia te ia le alofa le faatuaoia mo lana Ekalesia ma lona aiga ma sa ia auauna atu i ai ma le loto atoa. Ae peitai e le i faatapulaaina lona alofa; na aofia ai tagata uma, e tusa po o le a lava le lanu, faatuatuaga, po o le tulaga. Sa saunoa soo atu o ia ia i latou ma faatatau ia i latou: “O i tatou uma lava o fanau a lo tatou Tama.’”

Faamatalaga

  1. I le D. Arthur Haycock, “A Day with the President,” Improvement Era, Ape. 1950, 288.

  2. Tagai i le “Pres. Smith’s Leadership Address,” Deseret News, Fep. 16, 1946, Church section, 6.

  3. “Mothers of Our Leaders,” Relief Society Magazine, Iuni 1919, 313–14.

  4. “To the Relief Society,” Relief Society Magazine, Tes. 1932, 707–8.

  5. “After Eighty Years,” Improvement Era, Ape. 1950, 263.

  6. “Pres. Smith’s Leadership Address,” 1.

  7. I le Merlo J. Pusey, Builders of the Kingdom (1981), 209.

  8. Lucy Woodruff’s journal, Fep. 5, 1888, George Albert Smith Family Papers, University of Utah, box 138, book 1.

  9. I le Emily Stewart Smith, “Some Notes about President George Albert Smith,” Me 1948, George Albert Smith Family Papers, University of Utah, box 5, page 3.

  10. Tagai i le Emily Stewart Smith, “Some Notes about President George Albert Smith,” 5.

  11. J. Golden Kimball, tusi Mati 18, 1893, George Albert Smith Family Papers, University of Utah, box 72, folder 12.

  12. J. Golden Kimball, tusi Iuni 30, 1893, George Albert Smith Family Papers, University of Utah, box 72, folder 15.

  13. “How My Life Was Preserved,” George Albert Smith Family Papers, University of Utah, box 121, scrapbook 1, itulau 43–44.

  14. “How My Life Was Preserved,” 43.

  15. Edith Smith Elliott, “No Wonder We Love Him,” Relief Society Magazine, Iuni 1953, 366, 368.

  16. Tagai i le Builders of the Kingdom, 240

  17. Tagai i le Builders of the Kingdom, 224–25.

  18. Emily Smith Stewart, i le “Pres. Smith Mementos At Y.” Deseret News, Oke. 14, 1967, Church section, 6–7.

  19. George Albert Smith Family Papers, University of Utah, box 100, folder 23, itulau 11.

  20. John F. Fitzpatrick, i le Conference Report, Ape. 1951, 172.

  21. George Albert Smith’s journal, Oke. 27, 1906, George Albert Smith Family Papers, University of Utah, pusa 73, tusi 3, itulau 70.

  22. Tagai i le George Albert Smith’s journal, Oke. 30, 1906, George Albert Smith Family Papers, University of Utah, pusa 73, tusi 3, itulau 72.

  23. Tagai i le Francis M. Gibbons, George Albert Smith: Kind ma Caring Christian, Prophet of God (1990), 208–9.

  24. I le Glenn R. Stubbs, “A Biography of George Albert Smith, 1870 to 1951” (PhD diss., Brigham Young University, 1974), 295.

  25. Tagai i le Bryant S. Hinckley, “Greatness in Men: Superintendent George Albert Smith,” Improvement Era, Mati 1932, 270, 271.

  26. Tagai i le “A Biography of George Albert Smith,” 283.

  27. Irene Jones, “The Understanding Heart,” Improvement Era, Iulai 1940, 423.

  28. “Your Good Name,” Improvement Era, Mati 1947, 139.

  29. I le Conference Report, Oke. 1921, 42.

  30. George Albert Smith’s journal, Nov. 5, 1937, George Albert Smith Family Papers, University of Utah, pusa 74, tusi 11, itulau 83–84.

  31. I le Conference Report, Iuni 1919, 42, 44.

  32. I le Conference Report, Oke. 1950, 8.

  33. James Gunn McKay, i le “A Biography of George Albert Smith,” 141.

  34. George Q. Morris, “Perpetuating Our Ideals through Markers and Monuments,” Improvement Era, Ape. 1950, 284.

  35. Tagai i le “Markers and Monuments,” 284.

  36. Tusi ia Leslie O. Loveridge, Mati 15, 1937, George Albert Smith Family Papers, University of Utah, pusa 67, faila 25.

  37. “To the Relief Society,” Relief Society Magazine, Tes. 1932, 705–6.

  38. I le Conference Report, Oke. 1945, 18.

  39. I le Builders of the Kingdom, 315–16.

  40. Joseph F. Smith, i le Conference Report, Oke. 1945, 31–32; O Iosefa F. Samita sa Peteriaka i le Ekalesia ma o le atalii o le atalii o Peresitene Iosefa F. Samita, Peresitene lona ono o le Ekalesia.

  41. Gordon B. Hinckley, i le Conference Report, Ape. 1992, 75; po o le Ensign, Me 1992, 52.

  42. “Some Thoughts on War, and Sorrow, and Peace,” Improvement Era, Set. 1945, 501.

  43. Tagai i le Arwell L. Pierce, i le Conference Report, Ape. 1951, 112–13.

  44. “Markers and Monuments,” 284–85.

  45. “Dedicatory Prayer,” Improvement Era, Set. 1947, 571.

  46. “After Eighty Years,” 263–64.

  47. Tavita O. MaKei, i le Conference Report, Ape. 1951, 3.

  48. John A. Widtsoe, i le Conference Report, Ape. 1951, 99.

  49. Matthew Cowley, i le Conference Report, Ape. 1951, 168–69.

Faifeautalai i le Misiona a Setete i Saute. O Lusi (lona tolu mai le agavale) ma Siaosi Alapati Samita (i ona talaane) faatoa faaipoipoina ma sa auauna faatasi i le ofisa o le misiona.

O le Korama a Aposetolo e Toasefululua i le 1921. Tutu, agavale i le taumatau: Iosefa Filitia Samita, James E. Talmage, Stephen L Richards, Richard R. Lyman, Melvin J. Ballard, ma John A. Widtsoe. Nonofo, agavale i le taumatau: Rudger Clawson, Reed Smoot, Siaosi Alapati Samita, George F. Richards, Orson F. Whitney, ma Tavita O. MaKei.

O Elder Siaosi Alapati Samita sa vaaia le lolomiga o le Tusi a Mamona i le gagana a tauaso.

Maafaamanatu i le Mauga o Kumora, lea na tuuina atu ai e le agelu o Moronae papatusi auro ia Iosefa Samita

Peresitene Samita ma ona fesoasoani, J. Reuben Clark Jr. (agavale) ma Tavita O. MaKei (taumatau)

Maafaamanatu o Le Nofoaga Lenei, lea e faamanatu ai le taunuu mai o paionia i le Vanu o Sate Leki, sa faapaiaina e Peresitene Samita i le 1947.

O Peresitene Samita i lona ofisa

Fanau a Ioane Enele ma Sara Fara Samita. O Siaosi Alapati Samita o loo i le itu agavale.