Aoaoga a Peresitene
O Le Soifua Auauna o Tavita O. MaKei


O Le Soifua Auauna o Tavita O. MaKei

I le masina o Aperila i le 1951, ina ua 77 tausaga o lona soifua, sa avea ai Tavita Omani MaKei ma Peresitene lona iva O Le Ekalesia a Iesu Keriso o le Au Paia o Aso e Gata Ai. Toeitiiti atoa le 20 tausaga o avea ma Peresitene, ma sa faaaloalogia e tagata o le Ekalesia ma le toatele lava o isi i le lalolagi atoa, o se perofeta a le Atua. A o ia uunaia tagata o le Ekalesia e atiina ae uiga faaKeriso ma fetufaai atu le talalelei e le gata i le aoao atu ae faapea foi i faataitaiga, sa matauina le vave faatupulaia o le Ekalesia i le lalolagi atoa. E le gata i ana aoaoga, ae o ona foliga tino mai sa matua malosi ai foi se uunaiga. E toatele tagata latou te feiloai ma latou faapea mai, e le gata ina saunoa o ia ma aga i aga a se perofeta, ae o foliga uma lava foi o se perofeta. E oo lava i toe tausaga o lona soifua, e umi ma e faasasa’o aulelei lona fuaitino, ma lona lauao mafiafia, migimigi sinasina. E susulu mai i ona foliga le soifua amiotonu na ia soifua ai.

O Se Tofi ma Tulaga Faatonuina Maualuluga a o Laitiiti

I ana aoaoga a o avea ma Pulega Aoao, e masani ona ta’ua ma le loto faafetai e Tavita O. MaKei le tofi ma faataitaiga sa ia maua mai ona matua. O le aiga o lona tama, o Tavita MaKei, sa auai i le Ekalesia i Thurso, i Sikotilani i le 1850. I le 1856, sa malaga ai le aiga i Amerika, ma ina ua maea ona faigaluega ma teu a latou tupe mo le tolu tausaga, sa latou laasia ai loa laufanua valevalenoa agai i Iuta, ma taunuu ai i le Aai o Sate Leki ia Aokuso i le 1859.1

O le tausaga lava foi lena na auai le aiga o le au MaKei i le Ekalesia i Sikotilani (1850), na talia ai e le aiga o le tina o Tavita O. MaKei o, Jennette Evans, le talalelei toefuataiina e latalata i Merthyr Tydfil i Uelese i Saute. E faapei foi o le aiga o le au MaKei, sa malaga le aiga o Evans i Amerika i le 1856 ma taunuu ai i Iuta i le 1859. E lei pine ae mautu aiga uma nei e lua i Ogden, i Iuta, ma o iina na feiloai ai Tavita MaKei ma Jennette Evans ma alofa ai le tasi i le isi. Sa faafaaipoipoina i laua e Elder Uilifoti Uitilafi, i le aso 9 o Aperila i le 1867 i le Fale mo Faaeega Paia.2

I le aso 8 o Setema, 1873 i le taulaga itiiti i Iuta o Huntsville, sa soifua mai ai Tavita O. MaKei—o le lona tolu o le fanau a o le tama tama muamua lea a Tavita ma Jennette Evans MaKei. Sa fiafia lona olaga faatamaitiiti ae le faapea e lei fetaiai ai ma ni faigata. I le 1880, sa i ai ni mea na tutupu ma sa tofotofo ai ma faamaonia le faatuatua o le aiga ma vave ai ona faatagata matua Tavita O. MaKei a o laitiiti lava. Sa maliliu felata’i ona tuafafine matutua e toalua o Margaret ma Ellena, na maliu le tasi i le fiva rumatika a o le isi o le nimonia. Pe tusa ma le tausaga mulimuli ane, ae maua le valaauga o lona tama e faamisiona i Sikotilani. Sa fai si faaletonu o Tavita MaKei pe talia le valaauga aua o lona uiga o le a tuua na o lona toalua (o loo maitaga) e tausi ma vaai le aiga ma le faatoaga. Peitai, ina ua faalogo Jeannette e uiga i le valaauga, sa mausali lana tali: “E tatau ona e taliaina; e leai se mea e te popole ai fua ia te au. O le a faitalia ma’ua ma Tavita O. ona vaai faalelei mea!”3 Ona o lenei faamalosiau ma le mautinoa o le fesoasoani mai o tuaoi ma aiga, na talia ai e Tavita MaKei le valaauga. O ana upu faamavae ia Tavita O. faatoa fitu tausaga le matua o le “vaai faalelei Mama.”4

O le faatautaiga poto a Jennette MaKei, o le galulue malosi a le toatele, faapea foi faamanuiaga mai le Alii, na matua manuia ai le faatoaga a le aiga o MaKei, e ui lava ina toesea Tavita MaKei mo le lua tausaga. O lenei taimi atoa, ma i le soifuaga atoa o Jennette MaKei, sa matua mataalia ai o ia i le taulimaina o le uelefea faaleagaga o le fanau: “O tatalo faaleaiga o se faiga mautu i le aiga o MaKei, ma ina ua tuua na o Jennette ma si ona aiga laiti, sa foliga o se mea aupito taua o mea e fai i le aso. Sa aoaoina Tavita [O] e tatalo i taeao ma afiafi ma sa ia aoaoina foi le taua o faamanuiaga o le lagi i totonu o le aiga.”5

E tele taimi e ta’ua ai e Peresitene MaKei lona tina o se faataitaiga e tatau ona mulimuli ai tagata. I se tasi saunoaga sa ia ta’ua ai e faapea: “Ou te le iloa po o le a se amioatua faatamaitai e le o i ai i lo’u tina. … E manatu lana fanau, ma isi tagata uma e iloa lelei o ia, o ia o se tamaitai lalelei tele ma le mamalu. E ui i lona loto naunautai, ae o se tagata e toafimalie ma loto pulea. E vave lava ona iloa i ona mata lanu enaena malosi se lagona ua fana’e, ae e matua lelei lava lona faafoeina. … O lona agamalu, tausiga mataalia, alofa ma le onosai, faamaoni i le aiga ma aia tatau, na foliga mai ai ia te au a o ou laitiiti, faapea foi ma le taimi nei, e matua silisili lava o ia.”6

Ina ua fesiligia Tavita O. MaKei e ta’u mai le igoa o le tamaloa aupito sili ua ia feiloai i ai, sa ia tali mai e aunoa ma se faatuai, “O lo’u tama.”7 Ina ua taliu mai lona tama i lana misiona, sa avea o ia ma epikopo o Uarota a Eden ma Huntsville mai le 1883 seia oo i le 1905.8 Sa fetufaai e Tavita MaKei le Matua le tele o aafiaga ma lana molimau i lona atalii laitiiti. Sa manatua e Peresitene MaKei: “A o ou laitiiti, sa ou nofonofo ai ma faalogo i lena molimau mai se tasi sa ou faapelepele i ai ma faamamaluina e pei ona outou silafia e leai lava se isi tamaloa na pele i lo’u loto i lenei lalolagi, ma sa faamautuina lena talitonuga i lo’u talavou.”9 Sa avea le malosi o faataitaiga ma le molimau a lona tama, na lagolagoina ai o ia a o tuputupu ae lona malamalama i le upumoni.

O le olaga i aso faisoo, sa aoaoina ai Peresitene MaKei e lona tama, i ni lesona e faamalosi ai o ia ma sa ia faaaogaina i aoaoga ina ua avea ma Aposetolo. Sa ia faamatalaina i se tasi aso sa la aoina ai ma lona uso ia vao mago. O le uta lona sefulu sa tatau ona ave e fai ma sefuluai i le Ekalesia. Sa fai atu le tama o Tavita O. MaKei i ona atalii, e ao mai le uta lona sefulu mai le vaega e sili atu ona lelei nai lo le mea lea sa ao mai ai isi vao. Fai mai lona tama, “O le uta lona sefulu lena, ma e leai se isi uta e sili ona talafeagai mo le Atua.” I ni tausaga mulimuli ane, fai mai, Tavita O. MaKei o le “lauga aupito sili lenei ona taua ua ou faalogo i ai talu ona ou ola e uiga i le sefuluai.”10 Sa aoaoina foi o ia e lona tama ina ia faaaloalo i tamaitai. Sa faamatala e Peresitene MaKei i le autalavou, “Ou te manatua le apoapoaiga a lo’u tama ina ua amata ona ou tafao faamasani i se teineitiiti i lo’u talavou: ‘Tavita, fai faalelei lena tamaitai talavou e faapei ona e manao e fai e se tama talavou i lou tuafafine.’”11

I se taimi mulimuli ane, a o avea ai ma Peresitene o le Ekalesia, sa ia tulei ai i le saafiafiga lenei e uiga i ona matua: “Ou te faafetai tele ona o le tausiga ma aoaoga a ni matua tamalii … o se tausiga na taofia mai ai au mai le liliu atu i ala semanu e tau atu ai i se olaga e matua ese lava! O tausaga taitasi e faateleina ai lo’u agaga talisapaia ma le alofa mo se tina mataala, ma le faapelepele, ma se tama tamalii.”12

Talavou

A o talavou, sa tofia Tavita O. MaKei e galue i le au peresitene o le korama a tiakono. O aso na, sa vaai ai e tiakono o le uarota le falelotu ma faamama, tata fafie mo ogaumu o le falelotu, ma mautinoa o tofu fafine o le uarota ua oti a latou tane ma ni fafie.13 Sa ia faamatala i uso o le korama, na te “lagona na te le mafai ona faatumu lena tulaga aua o loo i ai isi na te iloa e agavaa atu nai lo ia, … [peitai] ua ia lagona o le a fesoasoani mai le Alii.”14 O lona uiga masani lea o le lotomaualalo sa ia taliaina ai valaauga i lona soifuaga atoa.

Ona o ia o le atalii o le epikopo, o lea sa ia maua ai le avanoa e feiloai ai ma taitai o le Ekalesia sa asiasi atu i lo latou aiga. Sa i ai se taimi sa asiasi atu ai Peteriaka Ioane Samita i le masina o Iulai, 1887, ma tuuina atu ai ia te ia lona faamanuiaga faapeteriaka. (O le taimi lena ua 13 tausaga o Tavita O.). Ina ua uma le faamanuiaga, sa tuu e Peteriaka Samita ona aao i tauau o le taulealea ma faapea atu, “Alii, e i ai se isi mea e tatau ona e faia e ese mai le pele mapu.” Sa alu Tavita i se taimi mulimuli ane i le umukuka ma fai i lona tina, “Afai ua manatu o ia e tuu lo’u pele mapu, ua sese lona manatu.” Sa tuu e le tina ana feau, ae taumafai e faamalamalama le uiga o le tala a Uso Samita. E ui lava ina sa le i iloa lelei e Tavita O. MaKei po o lona tina foi le mea o loo faatalitali mai mo ia i le lumanai, ae na faaalia i lea aafiaga, e i ai ni matafaioi tetele mo le taulealea, o loo faatalitali mai le Alii.15

I tausaga uma o lona talavou, sa tumau lona toaga e auauna i le Ekalesia ma saga maua ai e ia le malamalama ma le poto masani. I le tausaga e 1889, ina ua 15 ona tausaga, sa tofia ai o ia e failautusi i le Aoga Sa i le Uarota a Huntsville, o se tofiga na ia umia seia oo i le 1893, ina ua tofia o ia e avea ma faiaoga o le Aoga Sa.16 Na faaauau pea lona fiafia tele i le Aoga Sa ma le avea ma faiaoga i lona soifuaga atoa.

Aoga, Auaunaga Faafaifeautalai, ma le Faaipoipoga

Sa tusia i se taimi e Tavita O. MaKei, “E tolu lava vaitau sili i le olaga o se tagata i le lalolagi, e faalagolago i ai lona fiafia iinei ma le faavavau, [o ia mea o] lona fanau mai, o lana faaipoipoga, ma lana filifiliga o se galuega.”17 Ona ua manuia o ia i lona soifua mai ma tausia i se aiga amiotonu, o lea na faaauau ai pea lava ona manuia ona o ana faaiuga poto e tusa ai ma ana a’oga, o galuega, ma oo ai i lana faaipoipoga.

Ina ua maea ana aoga i le vasega valu i Huntsville, sa aoga o ia i le Aoga Tumaoti a le Siteki o Weber i Ogden mo le lua tausaga. Ona toe foi ai lea o ia i Huntsville i le 1893–94, ina ua 20 tausaga o lona soifua, ma galue ai o se faiaoga i le aoga tulagalua a le aai. O le taimi foi lea, sa tuuina atu ai e Tinamatua Evans se meaalofa tupe e $2, 500 i ana fanau taitoatasi sa soifua. Sa utiuti tupe mo le aiga o MaKei, ma sa fautuaina e o latou tuaoi le tina o Tavita O. MaKei, o Jennette, e teu faavaitaimi ana tupe. Peitai, sa ia tautino mai, “O sene taitasi uma o lenei tupe e alu i le faaaoogaina o le ma fanau.”18 O le mea lea, i le tautoulu o le 1894, na malaga ai o ia [Tavita O.] ma nai ona tei e toatolu (o Thomas E., Jeanette, ma Anne) i se taavale solofanua i le Aai o Sate Leki, e aooga i le Iunivesite o Iuta. O lea taavale sa tumu i falaoamata ma fagu fualaau aina ma sa i ai foi ma se povi taususu sa mulimuli atu ai i tua.19

I le faamatalaina o le mea na oo i ai Tavita O. MaKei i le iunivesite, na tusia ai e lona atalii o Llewelyn e faapea: “Sa taua le aoga. Sa faatuputeleina le fiafia e aoao; sa faia ni faauoga mafana; ma sa faatupulaia foi ona tulaga tausaafia lelei. Na avea o ia ma Peresitene o lana vasega ma sa filifilia e faaao i ai le vasega faauu. … O lona auai ma le naunautai i taaloga, na avea ai o ia ma tama taalo puipui i le itu taumatau o le au lakapi faa-Amerika a le iunivesite. O le mea aupito sili na tulai mai i lea taimi, o le la masaniga lea ma Emma Ray Riggs.”20

I le tausaga lona lua o a latou aoaoga faaiunivesite, sa mautotogi ai le au aooga a le au MaKei i se fale o Emma Robbins Riggs, le tina o Emma Ray Riggs. I se tasi aso, sa tutu ai le tina ma lana tama teine lea i le faamalama ma tilotilo atu i le taunuu ane o Tavita O. ma Thomas E. MaKei ma lo laua tina. Sa faapea le tala a le tina o Emma Ray: “Ua i ai ni taulelea talavou se toalua o le a avea ma ni tane lelei i ni teine laki. Vaai foi e ese le alolofa i lo la tina.” Ona faapea lea o le tala a Emma Ray, “Ou te manao i le la e enaena lona lanu, ” o Tavita O. MaKei lena. E ui lava ina sa na o ni nai taimi itiiti sa la’ua fevaaia’i ai ma Emma Ray Riggs, ae e lei i ai se la sootaga vavalalata vagana ai ina ua mavae ni nai tausaga mulimuli ane.21

Ina ua maea ana aoga i le iunivesite i le tautotogo o le 1897, sa ofoina atu ia Tavita O. MaKei se galuega e faiaoga ai i le Itumalo o Sate Leki. Sa fiafia o ia i lea galuega ma sa ia manao loa e amata ona faigaluega ia maua ni tupe e fesoasoani ai i le vaega o totoe o lona aiga. Peitai, o le taimi foi lea sa ia maua ai ma talia se valaauga e faamisiona i Peretania Tele.

O le aso 1 o Aokuso i le 1897, sa faamanuia ai o ia e Peresitene Seymour B. Young ina ia galue auauna o se faifeautalai i Atumotu o Peretania. O le vaega muamua o lana misiona sa faaalu i Stirling, Sikotilani, i le vaega sa telegese ai ma faigata le galuega. Sa ia faataunuuina i le maelega atoatoa lana galuega ma o le aso 9 o Iuni 1898, sa tofia ai o ia e pulefaamalumalu i faifeautalai i Sikotilani. Ina ua maua lea valaauga, sa ia liliu atu i le Alii mo se fesoasoani. O ona tiutetauave i lenei valaauga na ia maua ai le atamai ma le poto masani e sili atu nai lo tausaga o lona soifua, ma saunia ai o ia mo le galuega i le lumanai.

Toe tolu masina ona taliu lea o ia i le fale, ae tupu le isi aafiaga taua tele. A o talavou o ia, sa masani ona ia tatalo mo se faamautinoaga faaleagaga o lana molimau. O le aso 29 o Me 1899, sa auai o ia i se sauniga faamanatu faafaifeautalai. Sa ia faamatalaina: “Ou te manatua, e pei o ananafi lea na faatoa tupu ai, le o’oo’o o musumusuga i lena sauniga. Sa tasi le loto ma tasi foi le mafaufau o i latou uma sa auai. E leai se taimi muamua na ou oo ai i se lagona faapea. O se faaaliga na oo mai ao ou talavou, sa ou tatalo faalilolilo ai ma le pulunaunau i tafãmauga o le lotoa manu. O se faamautinoaga mai ia te au, o tatalo faamaoni, ‘e i ai le taimi, e i ai foi le nofoaga e tali mai ai.’ A o faagasolo le sauniga, sa tulai se alii faifeau i lona lava lotofuatiaifo ma faapea mai, ‘Uso e, o loo i ai agelu i lenei potu.’ Sa foliga e ese lava, ae o lea faasilasilaga sa le o se mea na ofo ai se isi; ae moni lava, sa foliga na matua faatumulia, e ui lava ina ou te le i vaaitino i le auai mai o au o le lagi. Na pau le mea sa ou iloa, sa lofituina au i le loto faafetai ona o le mafuta mai o le Agaga Paia.”22 Sa maea ma le mamalu le misiona a Elder MaKei, ma sa faamalolo mai i le masina o Aokuso i le 1899.

I le taimi o lana misiona, sa la fetusiai ai ma Emma Ray Riggs, po o “Ray, ” lea sa ia valaau ai ma le faamamai o ia (o le igoa sa faaigoaina ai o ia e ona matua o se ave o le la). Sa amata ona fuga tele la la’ua masaniga e ala i fetusiaiga i le meli i le va o Sikotilani ma le Aai o Sate Leki. Sa vaaia e [Tavita O.] ia [Ray] o se tagata e tutusa lelei lava ma ia i soo se itu, e aofia ai ma le atamai, o aga faatamalii, ma uiga tausaafia faaleagaga.

Sa faaauau e [Ray] lana aoga a o faamisiona Tavita O. MaKei, ma ina ua uma ona faauu o ia i lona faailoga o le B.A. i mea tau aoaoga, sa galue o ia i le Aoga a Madison i Ogden, i Iuta.23 O le taimi foi lea, i le tautoulu o le 1899, sa avea o ia o se tasi o faiaoga i le Aoga Tumaoti a le Siteki o Weber. I lena tausaga faaleaoaoga, sa tele lava ina la’ua feiloai i se paka e i le va o aoga sa faiaoga ai. O iina, i le masina o Tesema i le 1900, na faamalamalama ai [Tavita O.] ia [Ray] la te faaipoipo. Sa fesili [Ray] ia te ia, “Pe ua e talitonu o a’u tonu lava?” Sa ia fai mai ua tonu lava.24 O le aso 2 o Ianuari 1901, na avea ai Emma Ray Riggs ma Tavita O. MaKei ma uluai ulugalii i le senituri e 20 sa faaipoipoina i le Malumalu o Sate Leki.

O Se Faiaoga Tautaua

I le 1902, ina ua 28 tausaga o lona soifua, sa avea ai o ia ma puleaoga o le Aoga Tumaoti a le Siteki o Weber. E ui lava ina tele tiutetauave faaletaitaiga, ae sa faaauau pea lava ona tu malosi i le aoaoina o tamaiti aoga. Sa tumau lona naunautai i tulaga faaleaoaoga i lona olaga atoa, ma lona talitonuga “o aoaoga moni, e le gata ina saili ia avea alii ma tamaitai ma tagata faamatematika lelei, o tagata tomai i gagana, o saienitisi maoae, po o tusitala ma tusisolo tulaga ese, ae faapea foi ni alii faamoni, e amioatua, faapalepale, ma le alofa faauso. E saili foi ia aoaoga ina ia avea alii ma tamaitai e avea le upumoni, faamasinoga tonu, poto, agalelei, ma le amio pulea e fai ma mea aupito silisili e mauaina i se olaga manuia.”25

Sa talitonu o ia e taua aoaoga mo tagata uma. Sa galue o ia o se puleaoga i se vaitaimi sa matua toaitiiti ai tamaitai e oo i ni aoga maualuluga. I le talanoaina o le matafaioi a tamaitai, sa ia tusia ai mea nei: “E lei tele se faatauaina o le vaega sa faia e tamaitai i le atinaega o le Malo i Sisifo. O lea tulaga sa faaalia ai lo tatou mulimuli i faiga masani a tagata i augatupulaga ua mavae. E gafa tamaitai ma le tauaveina o tiute faaleaiga, e tauaveina le tele o tiute i le tausiga o se aiga, e uunaia a latou tane ma atalii ina ia manuia; ma pe a faaeaina ma faamamaluina tane ma atalii ina ua faamanuiaina, ona na ona soisoi fiafia ai lea o ava ma tina e aunoa ma se faalauiloaga, ae o latou tonu ia e tatau ona aloaia ma ave i ai le faamalo.”26 A o galue ai o ia i le Aoga Tumaoti a le Siteki a Weber, sa ia faamamafaina le taua o aoaoga mo itupa uma e lua, ma sa matua faatoateleina tamaitai sa lesitala mo aoga i lona taimi.

I tausaga sa galue ai o ia o se faiaoga faapolofesa ma se taitai pule i le Aoga Tumaoti o le Siteki a Weber, sa galue foi o ia i le au peresitene o le Aoga Sa a le Siteki a Weber, ma sa ia faatuina ai foi ni polokalama fou. I le taimi sa tofia ai o ia i le au peresitene o le Aoga Sa, sa lei tele ni faatonuga aloaia na maua mai e le faalapotopotoga mai le taitaiga aoao a le Ekalesia. I le avea ai o Tavita O. MaKei ma fesoasoani lua i le faatonusili—na tofia e galue i le potuaoga—sa amata loa lava ona ia galue i le faaleleia o le faiga o aoga i le potu aoga ma aoaoga e ala i le faaaogaina o metotia sa ia aoaoina mai ma avea ai ma faiaoga faapolofesa. Sa faamatalaina e se tasi taitai o le Aoga Sa lana galuega e faapea:

“Sa ia muai faia ni fonotaga faalevaiaso a sui o le au faatonu a le siteki. Sa ia aoaoina ia sui nei i le faataatiaina o se otootoga o lesona ma le filifilia o se mea e tulimatai (lea ua faaigoa nei o le faamoemoega) mo lesona taitasi. Sa ia aoaoina i latou i le faatulagaga ma le faamalamalamaina o le faamoemoega. Sa ia faamamafaina le tuuina atu o le lesona ma le faaaogaga o le faamoemoega i olaga o tamaiti taitasi. Sa sosoo ai ma se fonotaga … faalemasina lea sa valaaulia ai faiaoga uma o le Aoga Sa ma taitai o uarota, a ua uma ona faitau ia lesona o le a talanoaina. … O le iuga la o nei … fonotaga, e taape faiaoga ma se ‘afisiga o faamatalaga tusitusia’ e uiga i lesona taitasi e fa mo le masina o lumanai. … [O nei] fonotaga sa matua faatauaina ma e tai 90 pasene e oo lava i le 100 pasene le auai i fonotaga taitasi.”27

Sa vave ona salalau le ala i le matua faamanuiaina o le Aoga Sa a le Siteki o Weber. Sa matua faagaeetia ai Iosefa F. Samita, o le sa avea ma faatonusili aoao o Aoga Sa, i manatu po o metotia fou a Tavita O. MaKei e faatatau i le aoaoina atu, ma sa ia valaaulia ai o ia e fai sana tusiga i le Juvenile Instructor, o se mekasini a le Aoga Sa.28

Aposetolo a le Alii

Faamamafa mo le Aoao Atu ma le Aoao Mai

I le aso 9 o Aperila 1906, ina ua mavae tausaga e ono sa galue ai i le Aoga Sa a le Siteki o Weber, sa faauuina o ia e fai ma Aposetolo ina ua 32 tausaga o lona soifua. E lei leva, ae lagolagoina foi o ia e fai ma fesoasoani lua i le au faatonusili o le Aoga Sa Aoao. Ona avea ai lea o ia ma fesoasoani muamua i le 1909, ma faatonusili aoao mai le tausaga e 1918 i le 1934. O metotia fou lava ia sa ia faaaogaina i le Aoga Sa a le Siteki o Weber, sa vave foi ona faaaoga e le Ekalesia atoa. Ina ua vaaia le tulaga manaomia o le ogatusa o lesona, o lea sa ia tusia ai le tusi e ta’ua O Aposetolo Anamua [Ancient Apostles], lea sa saunia e fai ma se tasi o uluai tusi lesona a le Aoga Sa.

Sa lauiloa le igoa o Elder MaKei i le Aoga Sa i tausaga sa ia galue auauna ai i le Korama a le Toasefululua, ma sa ia tusia pea lava foi lesona mo le Aoga Sa ina ua avea ma Peresitene o le Ekalesia. A o galue ai mo le faaleleia atili o aoaoga faaletalalelei, e masani ona tulimatai atu lana faamamafa i tamaiti. I ana saunoaga, o tamaiti e o mai “mai le Tama e mama atoatoa ma le le pona, e aunoa ma se ila po o ni vaivaiga. … O o latou agaga e faapei o se pepa paepae e leai se pisia o le a tusia ai faanaunauga po o faataunuuga o le olaga.”29 Sa ia vaavaai atu i le Aoga Sa, o iina o loo tauaveina ai se matafaioi autu i le aoaoina ma le atiina ae o fanau ma le tupulaga talavou.

Malaga Taamilo i le Lalolagi ma o le Peresitene foi o le Misiona i Europa

E i ai isi aafiaga sa saunia ai Tavita O. MaKei na te taitaia se Ekalesia i le lalolagi atoa i se taimi mulimuli ane. O le masina o Tesema i le 1920, sa faamanuia ai i laua ma Elder Hugh J. Cannon, o le faatonu o le mekasini o le Improvement Era, i ni tofiga e Peresitene Heber J. Grant ma lona fesoasoani muamua, o Peresitene Anthon H. Lund, e malaga taamilo e asiasi i misiona uma ma aoga a le Ekalesia i le lalolagi atoa. O lea malaga taamilo, lea na atoa le tausaga o fai, sa la faimalaga ai i le tusa o le 60, 000 maila (e sili atu ma le faaluaina o le fua faataamilo o le lalolagi mai le Ekueta), ma sa la aoao atu ai ma faamanuia ia tagata o le Ekalesia i le lalolagi atoa. E ui lava i faigata e pei o le ma’ivasa, ma’i manatu, ma isi luitau i le faigamalaga, ae sa faamanuiaina la la’ua misiona ma toe taunuu manuia ai i o laua aiga i le Po a o le ao le Kerisimasi, 1921. Ina ua mavae nai aso talu ona la’ua taunuu, sa la tauaaoina atu loa se lipoti atoa ia Peresitene Grant ona faamalolo faamamaluina ai lea o i laua.30 I le konafesi aoao muamua talu ona la toe taliu mai, sa tautino mai ai e le Peresitene e faapea:

“Ua ou olioli ina ua tatou mafuta faatasi ma le Uso ia MaKei i le aso. Sa taamilo Uso MaKei i le kelope talu le taimi mulimuli na vaaia ai o ia i se konafesi—sa asia a tatou misiona i le toetoe o vaega uma o le lalolagi, ma ua toe taliu mai, e faapei foi ona taliu mai faifeautalai uma e malaga atu mo le talaiga o lenei talalelei ma feiloai ai ma tagata i le lalolagi i ituaiga faatuatuaga eseese o i ai i le lalolagi, ma le malamalama ua faateleina, o le atamai ma molimau e uiga i le paia o le galuega o loo tatou feagai ai.”31

Ina ua oo i le taimi e saunoa ai Elder MaKei i le konafesi, sa ia faia ma se molimau malosi se aotelega o lana faigamalaga: “Ina ua ma tuua o ma aiga, … sa ma sagisagi atu ma le popole tele ma le atuatuvale i le malaga o loo ma agai atu i ai. … O le lagona naunautai i lo ma tiutetauave, o le faataunuuina lelei o le finagalo o Peresitene Grant ma ona fesoasoani ma le Toasefululua, o e ua latou faamamaluina i ma’ua i lena valaauga, na mafua ai ona ma saili i le Alii e pei ou te le i sailia lava o ia i se taimi muamua i lo’u olaga, ma ou te fia fai atu i lenei afiafi, o le folafolaga na tuuina atu e Mose i le fanauga a Isaraelu ina ua toe o ni aga ona latou laasia lea o le Vai o Ioritana i le nuu na Folafolaina, ua taunuu i mea ia na ma oo i ai. A o ma saili atu i le Alii ma o ma’ua agaga atoatoa, sa Ia taitai ma fesoasoani ia te i maua.”32

E lei umi ona taliu mai o ia mai lana malaga taamilo i le lalolagi, ae tofia e avea ma Peresitene o le Misiona i Europa. Sa malaga atu o ia i Livapulu ia Novema 1922. O le valaauga lenei sa amata ai e ia ona aoao atu le manatu faavae o le “o tagata uma o le ekalesia o se faifeautalai, ” o se faamamafa sa ia faaauauina pea mulimuli ane ina ua avea ma Peresitene o le Ekalesia. A o avea o ia ma Peresitene o le misiona, sa ia toe faatulagaina faifeautalai i ni vaega, e i ai ni faifeautalai sa fai ma toeaina e malaga e fesoasoani i le aoaoina o isi faifeautalai i auala po o metotia e sili atu mo le faia o aoaoga. O se tasi o ona luitau tele o le fetaiai lea ma lipoti le lelei a nusipepa. O lana metotia la, o lona faafesootaia lea e ia lava o faatonu o nusipepa ma talanoaina ai, ma talosagaina ai se avanoa tutusa e tuuina atu ai le upumoni e uiga i le Ekalesia. E toaitiiti ni faatonu sa teena ana talosaga, ae toatele lava sa tali lelei atu ia te ia.33 O ona tomai tau i le va fealoai, sa faamaonia o se faamanuiaga tele i le Ekalesia i le taimi o peresitene ai i misiona ma faapea foi i lana galuega.

Lagolagoina i le Au Peresitene Sili

I le tautoulu o le 1934, sa lagolagoina ai o ia e fai ma fesoasoani lua ia Peresitene Heber J. Grant. O Peresitene J. Reuben Clark Jr., o le sa avea ma fesoasoani lua ia Peresitene Grant, ua avea nei ma fesoasoani muamua. E ui ina sa oo mai Peresitene MaKei i le Au Peresitene Sili ma sona silafia tele i le Ekalesia, ae i le aso sa lagolagoina ai o ia, sa maua pea e ia le lotomaualalo ona o le valaauga. Sa ia saunoa: “Ou te le tau ta’u atua ua lofituina lava au. I nai aso ua tuanai atu, sa faigata tele ia te au ona faafoe ou manatu ma lagona. O le fiafia o le loto, ma lagona lelei o le agaga e tatau ona o faatasi ma le tofiga maualuga ua aumai ia te au, e foliga mai sa aveesea i le iloaina o le mamafa o le tiutetauave tele o le valaauga i le Au Peresitene Sili.”34 E oo lava ina ua mavae le tele o tausaga o galue auauna o se Pulega Aoao, ae sa ia tautino mai lava o se mea faigata lava ia te au i taimi uma le lauga atu i se aofia, ” aua ua ia silafia le tele naua o ona tiutetauave.35

I uluai tausaga o Peresitene MaKei i le Au Peresitene Sili, sa feagai tagata o le Ekalesia ma le Pau Tele o le Tamaoaiga. I le 1936, sa fofoga aloaia mai ai e le Au Peresitene Sili le Polokalama o le Puipuiga a le Ekalesia, lea na avea mulimuli ane ma Polokalama o le Uelefea a le Ekalesia. Ona o ia o se lagolago malosi o le uelefea, o lea sa faamamafaina ai e Peresitene MaKei e uiga tutusa lava le faaleagaga ma le uelefea: “E taua le auina atu o lavalava mo i latou e tau leai ni lavalava, [e taua] le auina atu o meaai ia lava mo i latou e tau leai ni meaai, [e taua foi] le fesoasoani ia i latou o loo tauivi ma le faanoanoa ona ua le faigaluega, ae o le mea e aupito sili ona taua, o faamanuiaga silisili e maua mai le Fuafuaga a le Ekalesia mo le Puipuiga, e faaleagaga. E tele atu le faaleagaga e faaalia i le foai atu nai lo le talia mai. O faamanuiaga aupito silisili faaleagaga e maua mai le fesoasoani atu i isi.”36

Ina ua mavae le maliu o Peresitene Grant i le 1945, sa avea ia Siaosi Alapati Samita ma Peresitene o le Ekalesia, ma sa tofia ai Peresitene MaKei e avea ma ona fesoasoani lua. Sa faaauau pea foi ona tiute e pei ona sa i ai muamua, ae ua i ai foi avanoa ma luitau fou e tulai mai pea lava pea. O se tasi o galuega sa aupito sili ona faigata na ia tauaveina, o se tofiga lea e fai ma taitaifono o le faamanatuina o le selau tausaga o Iuta, lea sa tele ni masina sa fuafua ai ae o loo feagai foi o ia ma le mamafa o ona tiute fai. O lea faamanatuga a le setete atoa sa faaiuina ia Iulai 1947, sa faalauiloa aloaia lona faamanuiaina tele. Sa ta’ua i se nusipepa a le setete e faapea:

“Sa sau i le Aai o Sate Leki le alii o Rodney C. Richardson, o le Taitai Faamaopoopo o le selau tausaga o Kalefonia, ma sa ia saunoa ai ua ia faamaonia o lenei faamanatuga ua matua sili atu lona fuafuaina lelei i le atunuu atoa. ‘O le leai o ni gaoioiga faapisinisi pe saili ai ni tupe, o se tasi lea o vaaiga na tulaga ese ai le Faamanatuina o le Selau tausaga o Iuta. O se faamanatuga moni lava faasolopito.’” O se faaopoopoga i tala faaviivii mai Kalefonia, sa tele foi nisi setete sa tusi mai ma talosagaina ia fuafuaga ma isi tusitusiga e faatatau i lea lava faamanatuga.37

Ina ua amata ona fai ifo le soifua o Peresitene Siaosi Alapati Samita, sa faateleina ia tiutetauave o ona fesoasoani e toalua. I le tautotogo o le 1951, sa tonu ai ia Peresitene MaKei ma lona faletua,o Emma Ray, o le a malaga i le la taavale mai le Aai o Sate Leki i Kalefonia mo se malologa sa matua manaomia. Ina ua malolo i St. George, i Iuta, i le po muamua, sa ala mai Peresitene MaKei ma se uunaiga manino ua tatau ona toe foi i le Aai o Sate Leki. I ni nai aso mulimuli ane, sa oso faafuasei ai se gasegase o Peresitene Siaosi Alapati Samita, ma maliu ai lava i le aso 4 o Aperila, 1951.

Perofeta o se Ekalesia i le Lalolagi Atoa

Galuega Faifeautalai ma le Tuputupu Ae o le Ekalesia

Ina ua maea tausaga e 45 sa galue ai o se Aposetolo, sa avea ia Tavita O. MaKei ma Peresitene lona iva o le Ekalesia i le aso 9 o Aperila 1951, ae avea Stephen L. Richards ma J. Reuben Clark Jr. ma ona fesoasoani. I le 1952, sa faatoa fofoga mai ai e le Au Peresitene Sili le uluai fuafuaga faatalaiga aloaia mo faifeautalai faamisiona. Sa fuafua le polokalama e faateleina ai le lelei o faifeautalai faamisiona e ala lea i le saunia o se otootoga faatonuina o lesona e faaaoga e aoao ai tagata sailiili. O lea otootoga sa aofia ai ni lesona se lima sa faaautuina “O Le Tusi a Mamona, ” “Faavae Faasolopito mo le Toefuataiga, ” “Aoaoga Faavae Manino a le Ekalesia, ” “O Tiutetauave o Tagata o le Ekalesia, ” ma le “Avea ma se Uso o le Ekalesia.”38

Ina ua mavae le iva tausaga mulimuli ane, i le 1961, sa ia taloina le uluai semina mo Peresitene o Misiona uma, o e sa aoaoina ina ia faamalosiau i aiga e faaaumea a latou uo ma tuaoi ona tuu atu lea o nei tagata e aoao e faifeautalai i o latou aiga.39 I le faamamafaina o le manatu autu “o tagata uma o le ekalesia o se faifeautalai, ” sa ia uunaia ai tagata uma o le au paia e faia se tautinoga a laitiiti e toatasi se uso fou e aumaia i le Ekalesia i tausaga taitasi. O nei gaoioiga fou sa faatupulaia vave ai le faitau aofai o le Ekalesia faapea foi ma faifeautalai. I lalo o lana taitaiga, sa sili atu ma le faaluaina le tele o siteki (pe tusa ma le 500) a o faatulagaina siteki fou i vaega eseese o le lalolagi i atunuu e pei o Atenitina, Ausetalia, Pasila, Egelani, Siamani, Kuatemala, Mekisiko, o le Atu Netalani, Samoa, Sikotilani, Suitiselani, Toga, ma Urukuei. O le 1961 foi, ina ia taulimaina le tulaga maoae ua i ai le olaola o le Ekalesia, o lea na faa-faitaulaga sili ai uso o le Korama Muamua a Fitugafulu ina ia mafai ai ona latou pulefaamalumalu i konafesi a siteki, ma sa faatuina ai foi le tofi fou o sui risone o le Toasefululua i le 1967.

Malaga a o avea ma Peresitene

E sili atu le tele o maila sa faimalaga ai Peresitene MaKei nai lo isi perofeta na muamua atu ia te ia pe a tuufaatasi maila na femalagaai ai. I le 1952, sa amata ai lana malaga muamua o ana mau malaga taua—o se malaga e iva vaiaso i Europa, lea na ia asiasi ai i atunuu e iva ma ni misiona. I le uluai malologa i Sikotilani, sa ia faapaiaina ai le uluai falelotu o lena atunuu, lea sa fai i Glasgow. O le vaega na totoe o lana malaga lena, sa ia faia ai ni sauniga se 50 faatasi ma tagata o le Ekalesia; sa ia faia foi se anoano o faatalanoaga, ma feutagai ma taitai mai le tele o atunuu.40 I le 1954, sa malaga ai o ia i se misiona e motutasi i Aferika i Saute, ma o ia o le uluai Pulega Aoao na asiasi atu i lena vaega o le lalolagi. O le vaega lona lua o lana malaga lena, sa ia asiasi atu ai i le au paia i Amerika i Saute. I le 1955, sa ia asiasi ai i le Pasefika i Saute, ma i se taimi mulimuli ane i le taumafanafana o lena lava tausaga, sa ia toe taliu faatasi atu ai ma le Aufaipese a le Tapeneko i Europa.

Sa ia lagona ua avea ana malaga ma mea “ua iloa ai e tagata o le Ekalesia e le o i latou o ni tagata e faaesea, ae o i latou moni lava o se vaega o le Ekalesia e tasi.”41 O le taimi muamua lea ua salalau moni ai le Ekalesia i le salafa o le lalolagi. Sa tautino mai e Peresitene MaKei: “Ua faamanuiaina e le Atua le Ekalesia. Ua salalau i le lalolagi. Ua tatau ona lagona lana faatosinaga e atunuu uma. Ia faatosina e lona agaga ia tagata i soo se mea ma faaosofia o latou loto i mea e lelei ma le filemu.“42

Ua faateleina Malumalu

A o i ai o ia i Europa i le 1952, sa ia faia ni fuafuaga e fausia ni malumalu fou, o le uluai malumalu lea o le a fauina i fafo atu o le Iunaite Setete ma Kanata. Sa faapaiaina le Malumalu o Bern Suitiselani i le 1955, ae sa faapaiaina le Malumalu o Lonetona Egelani i le 1958. Sa faapaiaina foi i le taimi o i ai o ia i le au peresitene ia Malumalu o Los Angeles Kalefonia (1956), o le Malumalu o Hamilton Niu Sila (1958), ma le Malumalu o Oakland Kalefonia (1964). I lalo foi o lana taitaiga, sa faaaoga ai lipine filema mo faaeega paia i le malumalu, ua mafai ai ona maua le sauniga i gagana eseese.

Faamaopoopoga ma le Tuufaatasiga

I le 1960, sa tofia ai e le Au Peresitene Sili ia Elder Harold B. Lee e faavae le Fono Faamaopoopo a le Ekalesia, ma le faamoemoe e faamaopoopo ai ma tuufaatasi ia polokalama a le Ekalesia, e faaitiitia ai le aoao o mea e tasi i ni polokalama eseese, ma ia faateleina ai le maeaea ma le lelei. I se saunoaga i se tasi o konafesi aoao sa fofogaina mai ai lenei uluai faiga, ma sa ta’ua ai e Elder Lee e faapea: “O se faiga lenei, na … tau mafaufau i ai Peresitene MaKei, ae o lea ua avea nei ma Peresitene o le Ekalesia, ma ua ia faatonuina ai i tatou e agai i luma, ma tuufaatasi ina ia sili atu ai ona maeaea, ma lelei le galuega a le au perisitua, o ausilali, ma isi iunite ina ia mafai ai ona tatou faasaoina o tatou taimi, o lo tatou malosi, ma a tatou taumafaiga mo le faamoemoega autu na mafua ai ona faatulaga le Ekalesia lava ia.”43

Amepasa mo le Ekalesia

Faatasi ai ma tagata o isi faatuatuaga, sa matauina ia Peresitene MaKei o se taitai faaleagaga taua. Sa latou fono soo ma taitai o le lalolagi ma taitai faalemalo o le lotoifale. Sa asiasi ane foi ia te ia Peresitene o le Iunaite Setete, e aofia ai Harry S. Truman, o John F. Kennedy, ma Dwight D. Eisenhower. Sa i ai se taimi, sa valaaulia ai o ia i Uosigitone, D.C. e le Peresitene o le Iunaite Setete o Lyndon B. Johnson, o le e telefoni soo ane ia Peresitene MaKei, mo ni ana fautuaga i ni mataupu sa popole ai o ia. I lea la asiasiga, sa ta’u atu ai e Peresitene MaKei ia te ia e faapea: “Ia taiala oe e lou mafaufau matala. Ia iloa e tagata e te faamaoni, ona latou mulimuli ai lea ia te oe.”44

O se Taitai ma se Failauga e Pele

Na amata mai lava i lona talavou ma lona lava olaga atoa, sa suesue ai Peresitene MaKei i upu a tusitala maoae ma e tele lava ina ia aoao atu mai fuaitau sa ia taulotoina. Mo se faataitaiga, sa ia faamatala atu i tagata o le Ekalesia: “Sa osooso le fatu o Wordsworth ina ua ia vaaia se nuanua i le lagi. Sa tagi le fatu o Burns ina ua liai e lana suotosina se laau o le teisi (daisy). E mafai e Tennyson ona tau se fugalaau e oso mai i pa puipui maa, ma vaai pe mafai ona ia faitauina ai le mealilo, ‘o mea uma e a le Atua ia.’ O nei tagata uma ma isi foi tagata maoae, ua latou faaali mai ia te i tatou i galuega o le natura, o foafoaga matagofie a le Atua.”45

E fiafia tele tagata o le Ekalesia e faalogologo pe a lauga Peresitene MaKei. O ana saunoaga ma aoaoga e masani ona aofia ai tala musuia mai le tele o ona aafiaga, ma na te talisapaia e le aunoa ia aga malie lelei. E fiafia o ia e faamatala le tala e uiga i se tamaitiiti tufa nusipepa sa la faatalofa ao lei oo atu i se eleveita. Sa tamoe mai le tamaitiiti i luga e faafeiloai le perofeta ua toeaina a o ulufafo atu i le fogafale i luga atu. Fai mai le tamaitiiti, “Ou te toe fia faatalofa tasi atu lava ia te oe ae e te lei oti.”46

O ana saunoaga i konafesi aoao e faamamafaina ai le taua o le fale ma le aiga o punavai ia o le fiafia ma o le puipuiga aupito mautinoa lea mai tofotofoga ma faaosoosoga. O le faaupuga “e leai se isi tulaga faamanuiaina e mafai ona toe totogi pe toe suia ai le toilalo i le aiga” e masani ona ia faia soo pe a ia talosagaina matua e faaalu so latou taimi tele ma a latou fanau, ma aoao i latou i o latou uiga ma le amiosa’o. Sa ia aoao mai foi, “O loto mama i se aiga mama e vavalalata lava i taimi uma ma le lagi.”47 Sa na ia faaigoaina le aiga o le “iunite faavae o nuu” ma sa ia tautino mai ai foi “o le tulaga faa-matua e pito atu i le tulaga faale-Atua.”48

Sa ia saunoa foi i le paia o faaipoipoga ma ta’ua soo ai le alofa sa ia maua mo lona aiga ma lona faletua, o Emma Ray. Sa avea la la’ua faaipoipoga ua silia ma le 60 tausaga, ma faataitaiga autu mo augatupulaga i le lumanai o le Au Paia o Aso e Gata Ai. Sa ia apoapoai mai foi, “Ia tatou aoao le tupulaga o sootaga i faaipoipoga o se tasi lea o matafaioi aupito paia a le tagata, pe mafai foi e le tagata ona osia.”49

Ina ua amata ona fai ifo lona malosi i le vaeluagalemu o le 1960, sa tele le taimi na ia faaaoga ai le nofoa faataavalevale, ma sa tofia nisi fesoasoani faaopoopo i le Au Peresitene Sili. E ui lava i lona tulaga augavaivai faaletino, ae sa ia faaauau pea ona taitai mataupu a le Ekalesia ma aoao atu, taitai, ma musuia. I se taimi e le mamao ma lona maliu, sa ia saunoa ai i se fonotaga ma le Au Pulega Aoao o le Ekalesia i le Malumalu o Sate Leki. Sa toe ta’ua e Elder Boyd K. Packer sa i ai i lena fonotaga, le mea lea:

“Sa talanoa [Peresitene MaKei] e faatatau i sauniga o le malumalu ma sii mai ni fuaitau uumi mai sauniga. Sa ia faamatala maia ia sauniga ia i matou. (E le faapea e le talafeagai lena mea, aua o la matou te i ai i totonu o le malumalu.) Ina ua maea sana saunoaga umi, ona tu lea o ia ma pulatoa i luga a o mafaufau loloto.

“Ou te manatua sa tuu i ona luma ona lima lapopoa a o felaveai ona tamatamailima. Sa tu o ia ma faataupupula e faapei ona faia e tagata i nisi taimi pe a manatunatu loloto e uiga i se fesili maoae. Ona ia saunoa mai lea: ‘Uso e, ou te manatu o lea ua amata nei ona ou malamalama.’

“O lenei, o ia o le perofeta—o se Aposetolo ua silia ma le afa senetuli ae o lea lava e aoao, ma o la lava e tuputupu ae. O lana saunoaga ‘Ou te manatu o lea ua amata nei ona ou malamalama, ’sa matua logoleleia ia te au.”50 E ui lava ina tele lona silafia i le talalelei ma lona poto masani i le Ekalesia, ae sa lotomaualalo lava Peresitene MaKei ma ia silafia ai e mafai lava ona ia aoao ma iloa ia uiga loloto.

Ina ua maea lana tautua o se perofeta a le Alii mo tausaga toeitiiti atoa le 20, ona maliu ai lea o Peresitene Tavita O. MaKei i le aso 18 o Ianuari 1970 i le Aai o Sate Leki, Iuta, a o faatasi atu i ai lona faletua o Emma Ray, ma o la’ua alo e toalima. I se saafiafiga mo ia, sa saunoa ai Peresitene Harold B. Lee e faapea, ua “tuua [e Peresitene Tavita O. MaKei] le lalolagi a ua sili atu ona mauoa, a o le lagi foi ia ua sili atu ona olioli i oa maoae sa ia aumaia.”51 Sa tautino atu e Peresitene Iosefa Filitia Samita o le na suitulaga ai, e uiga i se measina e faasino ia Tavita O. MaKei: “O ia o se tagata e maoae lona malosi faaleagaga, o se tasi na soifua mai lava o ia o se taitai o tagata, ma o se tagata e alofagia e lona nuu ma faamamaluina e le lalolagi. O le a tutulai tagata i taimi uma ma faaamuia i lona igoa.”52

Faamatalaga

  1. See Jeanette MaKei Morrell, Highlights in the Life of Peresitene Tavita O. MaKei (1966), 6–8.

  2. See Highlights in the Life of Peresitene Tavita O. MaKei, 8–10.

  3. Llewelyn R. MaKei, Home Memories of Peresitene Tavita O. MaKei (1956), 6.

  4. See Highlights in the Life of Peresitene Tavita O. MaKei, 22–23.

  5. See Highlights in the Life of Peresitene Tavita O. MaKei, 24–25.

  6. Bryant S. Hinckley, “Greatness in Men: Tavita O. MaKei, ” Improvement Era, May 1932, 391; ua fesuiai parakalafa.

  7. Jay M. Todd and Albert L. Zobell Jr., “Tavita O. MaKei, 1873–1970, ” Improvement Era, Feb. 1970, 12.

  8. See Francis M. Gibbons, Tavita O. MaKei: Apostle to the World, Prophet of God (1986), 12–13.

  9. “Peace through the Gospel of Christ, ” Improvement Era, Mar. 1921, 405–6.

  10. See Cherished Experiences from the Writings of Peresitene Tavita O. MaKei, comp. Clare Middlemiss, rev. ed. (1976), 8–9.

  11. Gospel Ideals (1953), 459.

  12. “Expressions of Gratitude and the Importance and Necessity for the Conservation and Training of Youth, ” The Instructor, Nov. 1966, 413.

  13. See Highlights in the Life of Peresitene Tavita O. MaKei, 28.

  14. Leland H. Monson, “Tavita O. MaKei Was a Deacon, Too, ” Instructor, Sept. 1962, 299.

  15. See Highlights in the Life of Peresitene Tavita O. MaKei, 26.

  16. See Highlights in the Life of Peresitene Tavita O. MaKei, 28.

  17. David Lawrence MaKei, My Father, Tavita O. MaKei (1989), 120.

  18. See Highlights in the Life of Peresitene Tavita O. MaKei, 31.

  19. See Home Memories of Peresitene Tavita O. MaKei, 8–9.

  20. Home Memories of Peresitene Tavita O. MaKei, 9.

  21. See My Father, Tavita O. MaKei, 1–2.

  22. See Cherished Experiences from the Writings of Peresitene Tavita O. MaKei, 4–5; ua fesuiai parakalafa.

  23. See Home Memories of Peresitene Tavita O. MaKei, 171.

  24. See My Father, Tavita O. MaKei, 4–6.

  25. Treasures of Life, comp. Clare Middlemiss (1962), 472.

  26. “Pioneer Women, Heroines of the World, ” Instructor, July 1961, 217.

  27. George R. Hill, “Peresitene Tavita O. MaKei … Father of the Modern Sunday School, ” Instructor, Sept. 1960, 314; ua fesuiai parakalafa.

  28. See Instructor, Sept. 1960, 314; see also “The Lesson Aim: How to Select It; How to Develop It; How to Apply It, ” Juvenile Instructor, Apr. 1905, 242–45.

  29. “The Sunday School Looks Forward, ” Improvement Era, Dec. 1949, 804.

  30. See Highlights in the Life of Peresitene Tavita O. MaKei, 66–72.

  31. Lipoti o le Konafesi, Apr. 1922, 16.

  32. Lipoti o le Konafesi, Apr. 1922, 63.

  33. See Keith Terry, Tavita O. MaKei: Prophet of Love (1980), 89–93.

  34. Lipoti o le Konafesi, Oct. 1934, 89–90.

  35. Lipoti o le Konafesi, Oct. 1949, 116.

  36. Pathways to Happiness, comp. Llewelyn R. MaKei (1957), 377; ua fesuiai parakalafa.

  37. See Highlights in the Life of Peresitene Tavita O. MaKei, 95–96.

  38. See Deseret News, Church section, 9 Apr. 1952, 9.

  39. See “Every Member a Missionary, ” Improvement Era, Oct. 1961, 709–11, 730–31.

  40. See My Father, Tavita O. MaKei, 217–37.

  41. Gospel Ideals (1953), 579.

  42. Lipoti o le Konafesi, Oct. 1952, 12.

  43. Lipoti o le Konafesi, Oct. 1961, 81.

  44. See Highlights in the Life of Peresitene Tavita O. MaKei, 262–66.

  45. Lipoti o le Konafesi, Oct. 1908, 108.

  46. See Tavita O. MaKei: Apostle to the World, Prophet of God, 232–33.

  47. Lipoti o le Konafesi, Apr. 1964, 5.

  48. Pathways to Happiness, 117.

  49. Pathways to Happiness, 113.

  50. The Holy Temple (1980), 263.

  51. Stand Ye in Holy Places: Selected Sermons and Writings of Peresitene Harold B. Lee (1975), 178.

  52. Lipoti o le Konafesi, Apr. 1970, 4.

Ata
Emma McKay

O le mafutaga a Peresitene MaKei ma lona faletua o Emma Ray Riggs MaKei (o loo faaalia i luga), ua avea ma se faataitaiga mo tagata o le Ekalesia ina ia mulimuli ai.