Hisitōlia ʻo e Siasí
31 Ko e Hala Totonú


Vahe 31

Ko e Hala Totonú

ʻĪmisi
pilamita faka-ʻAmelika ʻo e kuonga muʻá

Naʻe lōngonoa mo fakalongolongo ʻa e Tāpanekale ʻi Sōlekí ʻi he hoʻatā ʻo e ʻaho 7 ʻo ʻOkatopa 1945, ʻi he tuʻu hake ʻa Siaosi ʻAlipate Sāmita ke lea ki he Kāingalotú ʻi he konifelenisi lahí. Kuo tuʻo lahi ʻene lea ʻi he Tāpanekalé ʻi he taʻu ʻe fāngofulu ʻo ʻene hoko ko ha ʻaposetoló, ka ko e konifelenisi ko ʻení ko e fuofua taimi ia ke ne lea ai ki he Siasí kotoa ko ha palōfita ʻa e ʻEikí.

Naʻá ne toki foki mai mei hono fakatapui ʻo e Temipale Idaho Falls ʻi he fakatonga-hahake ʻo ʻAitahoó, ko ha fakamanatu ʻoku laka ki muʻa ʻa e ngāue ʻo e ngaahi ʻaho kimui ní. Ka naʻá ne ʻiloʻi naʻe faingataʻaʻia ʻa e Kāingalotu ʻi he funga ʻo e māmaní hili ha ngaahi taʻu ʻo e ʻikai maʻu ha meʻá mo e taú. Pea naʻa nau hanga kiate ia he taimí ni ke maʻu ha fakahinohino mo ha fakapapau.

Naʻe talaange ʻe Palesiteni Sāmita ki heʻene kau fanongó, “Naʻe mei fakatauʻatāinaʻi e māmaní mei hono ngaahi faingataʻaʻiá he kuohilí, kapau naʻe tali ʻe he fānau ʻa e tangatá ʻa e faleʻi meiate Ia naʻá Ne foaki Hono kotoá.” Naʻá ne fakamanatu ki he Kāingalotú ʻa e fakaafe ʻa e Fakamoʻuí ke ʻofa ki honau kaungāʻapí mo fakamolemoleʻi honau ngaahi filí. Naʻá ne pehē, “Ko e laumālie ia ʻo e Tokotaha Huhuʻí, pea ko e laumālie ia ʻoku totonu ke feinga ʻa e Kāingalotu kotoa pē ke maʻú ʻo kapau ʻoku nau fakaʻamu ke ʻi ai ha ʻaho te nau tuʻu ai ʻi Hono ʻaó ʻo maʻu mei Hono toʻukupú ha talitali nāunauʻia ʻo e foki ki ʻapí.”1

Naʻe ʻiloa ʻa Palesiteni Sāmita ʻi he kāingalotu ʻo e Siasí ko ha taki angaʻofa mo ʻofa ʻi he melinó. ʻI heʻene kei talavoú, naʻá ne faʻu ha tukupā fakataautaha ke tataki ʻaki ʻene moʻuí. Naʻá ne tohi ʻo pehē, “He ʻikai ke u feinga ke fakamālohiʻi ʻa e kakaí ke nau moʻui ʻaki hoku ngaahi ʻulungaanga mahuʻingá ka te u ʻofeina kinautolu ke nau fai e meʻa ʻoku totonú. He ʻikai te u fakalaveaʻi ʻa e ongo ʻa ha taha ʻi haʻaku ʻilo lelei ki ai, naʻa mo ha taha naʻe fai hala kiate au, ka te u feinga ke failelei kiate ia pea ʻai ke ne hoko ko hoku kaungāmeʻa.”2

ʻI he hanganaki atu ʻa Palesiteni Sāmita he taimí ni ki he kahaʻú, naʻe tautautefito ʻa ʻene hohaʻá ki hono tokoniʻi ʻo e Kāingalotu kuo uesia ʻenau moʻuí ʻi he taú. ʻI he konga kimuʻa ʻo e taʻu ko iá, naʻá ne kole ki he Kōmiti Uelofea ʻa e Siasí ke nau faʻu ha palani ki hono ʻave ʻo e meʻakaí mo e valá ki ʻIulopé. Hili pē ha taimi nounou mei he konifelenisi ʻi ʻOkatopá, naʻá ne fakataha mo ha kau ʻaposetolo ʻe niʻihi ke aleaʻi hono fakafolau atu e ngaahi koloa ki mulí ʻi he vave tahá.3

Naʻe ʻikai ko ha ngāue faingofua hono ʻave ʻo ha tokoni ki ʻIulopé. Naʻe fie maʻu ʻe he Siasí ha tokoni mei he puleʻanga ʻIunaiteti Siteití ke fakafekauʻaki e ngaahi ngāue tokoní mo ha ngaahi fonua lahi. Naʻe fononga ʻa Palesiteni Sāmita ki Uāsingatoni, DC, mo ha kau taki tokosiʻi ʻo e Siasí ke vakai ki he ngaahi fakaikiikí.4

Naʻa nau tūʻuta ʻi he kolomuʻá ʻi ha pongipongi ʻaoʻaofia ʻi he konga kimuʻa ʻo Nōvemá. Naʻe kau ʻi heʻenau ngaahi fakataha lahi mo e kau ʻōfisa fakapuleʻangá mo e kau ʻamipasitoa ki Iulopé ha ʻapoinimeni mo Hale S. Tulumani, ko e palesiteni ʻo e ʻIunaiteti Siteití. Naʻe talitali lelei ʻe Palesiteni Tulumani ʻa e kau taki ʻo e Siasí, ka naʻá ne fakatokanga ange kiate kinautolu naʻe ʻikai ʻuhingamālie fakapaʻanga ke ʻave ha meʻakai mo ha vala ki ʻIulope ʻi he taimi ʻo e tōlalo fakaʻekonōmiká pea taʻepau mo e tuʻunga ʻo e paʻangá. Naʻá ne talaange kia Palesiteni Sāmita, “ʻOku ʻikai sai ʻa ʻenau paʻangá.”5

Naʻe fakamatalaʻi ʻe he palōfitá naʻe ʻikai ʻamanaki ʻa e Siasí ia ki ha totongi. Naʻá ne pehē, “ʻOku fie maʻu ʻe homau kakai ʻi aí ha meʻakai mo ha ngaahi naunau. ʻOku mau fie tokoniʻi kinautolu kimuʻa pea hoko mai e faʻahitaʻu momokó.”6

“Ko e hā hono fuoloa ke mou teuteu ai ʻení?” Ko e fehuʻi ange ia ʻa Palesiteni Tulumaní.

Naʻe pehē ʻe he palōfitá, “ʻOku mau mateuteu he taimí ni.” Naʻá ne fakamatala ki he ngaahi tauhiʻanga meʻatokoni mo e naunau kuo tānaki ʻe he Kāingalotú, fakataha mo ha ngaahi monomono ʻe ua afe tupu naʻe tuitui ʻe he Fineʻofá lolotonga e taú. Naʻe fie maʻu tokoni pē ʻa e Siasí ke ʻave ʻa e ngaahi koloa ko ʻení ki ʻIulope.

Naʻe pehē ange ʻe Palesiteni Tulumani, ʻi heʻene ʻohovale he mateuteu ʻa e Kāingalotú, “ʻOku mou ʻi he hala totonú. Te mau fiefia ke tokoniʻi koe ʻi ha faʻahinga founga pē te mau lavá.”7

Kimuʻa pea mavahe ʻa Palesiteni Sāmitá, naʻá ne talaange kia Palesiteni Tulumani naʻe lotua ia ʻe he Kāingalotú. Naʻe ʻoange ʻe he palōfitá ha tatau takafi leta ʻo e A Voice of Warning (Ko Ha Leʻo ʻo e Fakatokangá), ko ha tohitufa fakafaifekau naʻe tohi ʻe he ʻaposetolo ko Paʻale P. Pālatí ʻi he 1837.

Naʻe ongo kia Palesiteni Sāmita ʻi he lolotonga e kei moʻui ʻa ʻEletā Pālatí, naʻe faingataʻaʻia e Kāingalotú. Naʻe ʻikai ke nau mei lava ʻo fakafolau tahi atu ha tokoni ki ha kakai faingataʻaʻia ʻe lauiafe. Ka ʻi he senituli kuohilí, kuo akoʻi ʻe he ʻEikí ʻa e Kāingalotú ki he founga ke mateuteu ai ki he ngaahi taimi ʻo e faingataʻá, pea naʻe fiefia ʻa Palesiteni Sāmita te nau lava ʻo ngāue vave leva he taimí ni.8


ʻI he teuteu ʻa e Siasí ke fakafolau atu e tokoní ki ʻIulopé, naʻe hokohoko atu e ngāue fakafaifekau ʻa ʻOlokā Pēfí ʻi Pealini. Naʻe kei moveuveu pē ʻa Siamane ʻi ha ngaahi māhina hili ʻa e taú. Naʻe vahevahe fakatouʻosi ʻa e kolo ko Pealiní mo e fonuá fakalūkufua ki ha souni ʻe fā, ʻo puleʻi ʻe he puleʻanga kehekehe ʻa e souni takitaha. ʻI he ʻosi ʻa e taú ne tukuhausia ha Kāingalotu Siamane tokolahi, naʻa nau faʻa fekumi ki ha tokoni meia ʻOlokā mo e kau faifekau kehe ʻi he ʻapi fakamisioná. Naʻe pekia ʻa Hēpeti Kolopifea, ko e palesiteni fakamisiona leʻoleʻo ʻi he fakahahake ʻo Siamané, ʻi ha ʻapitanga pōpula ʻa e kau Lūsiá, ko ia naʻe taki ai ʻe hono ongo tokoní, Paula Langihainiliki mo Lisiate Langilaki, ʻa e ngaahi ngāue ke tokoni ki he kau kumi hūfangá.

ʻI he fie maʻu ha feituʻu lahi ange ke nofo ai e Kāingalotu ko ʻení, naʻe maʻu ʻe he ongo tangatá ha ngofua mei he kau taki fakakautaú ke hiki ʻa e ʻapi fakamisioná ki ha fale nofoʻanga ne liʻaki ʻi he souni naʻe puleʻi ʻe ʻAmeliká ʻi he fakahihifo ʻo Pealiní. Lolotonga iá, naʻe tuʻu ʻa e kolo tupuʻanga ʻo ʻOlokā ko Tilisití ʻi he feituʻu ʻo Siamane ne puleʻi ʻe he kau Lūsiá, pea naʻe ʻikai ke ne ʻiloʻi pe te ne kumi fēfē ʻene ongomātuʻá pe ko hono tuongaʻane ko Henelií, ʻa ia naʻe pulia lolotonga e taú. Pea naʻe ʻikai faingofua ke ne ʻilo ʻa e feituʻu naʻe ʻi ai hono ngaahi kaungāmeʻá mo e kāingalotu ʻo hono kolo motuʻá.9

ʻI he faʻahitaʻu fakatōlau ʻo e 1945, naʻe maʻu ʻe ʻOlokā ha tohi meia Lusei ko e tokoua ʻo ʻene faʻeé. Kuo laka hake ʻi ha taʻu ʻe taha talu ʻenau hao mei he ngaahi tau ʻi he ʻeá naʻe mate ai e ongomātuʻa ʻa ʻene faʻeé mo e tokoua ʻo ʻene faʻē ko Nitá. Naʻe ʻiloʻi ʻe ʻOlokā, naʻe puke ʻe he kongakau Lūsiá ʻa Lusei mo ha kau kumi hūfanga Siamane kehe ʻi ha fale liʻaki ofi ki he kauʻāfonua ʻo Siamane mo Pōlaní. Naʻe fakakaukau ʻa e kau maʻu mafai Lūsiá ke tukuange kinautolu, ka ʻe toki lava pē ia kapau naʻe ʻi ai hanau kāinga te nau lava ʻo nofo ai. Naʻe faitohi fakavavevave ʻa ʻOlokā ki ai, ʻo fakaafeʻi ʻa e tokoua ʻo ʻene faʻeé ke nofo ʻi he ʻapi fakamisioná.

Naʻe tūʻuta ʻa Lusei ki Pealini hili ha taimi nounou mei ai mo ha fefine ko ʻEva, ko ha kāinga naʻe tuku pōpula fakataha mo ia. Naʻe fotu tutue mo vaivai ʻa e ongo fafiné fakatouʻosi. Naʻe aʻusia ʻe ʻOlokā ʻa e fiekaiá mo e faingataʻaʻia lahi lolotonga e taú, ka naʻe fakamamahi kiate ia ʻa e talanoa e tokoua ʻene faʻeé ki hono fakamamahiʻi mo ʻikai faʻa tokangaʻí. Naʻe mālōlō e kiʻi pēpē fefine ʻa ʻEvá ʻi he momokó mo e fiekaiá, pea naʻe fakakaukau ʻa Lusei ke taonakita.10

Naʻe ʻalu foki mo ha kau kumi hūfanga kehe ʻo e Siasí ki he ʻapi fakamisioná, pea naʻe maʻu foki ʻe Paula Langihainiliki ha ngaahi feituʻu ke nau nofo ai. Ne ʻikai fuoloa mei ai kuo nofo mo fafanga ha kakai ʻe toko teau tupu ʻi ha fale pē ʻe taha. Ka naʻe ʻikai ke maʻu e ongomātuʻa mo e tuongaʻane ʻo ʻOlokaá.

Naʻe faʻa ʻaʻahi ʻa e kau sōtia ʻAmelika naʻa nau ngāue fakafaifekau ʻi Siamané ki he ʻapi fakamisioná. Naʻe ʻomi ʻe ha sōtia ʻe taha ha saniuisi ke vahevahe, ngaohi ʻaki ha mā molū hinehina mei he ʻIunaiteti Siteití. Naʻe vave hono kai ʻe ʻOlokā ha saniuisi, ka naʻe ʻikai ke fakafiemālieʻi ai ʻa e fuʻu fiekaia naʻá ne ongoʻi mo hono kaungā nofó. Naʻe ʻi ai ha taimi naʻa nau nofo taʻe kai ʻi ha ngaahi ʻaho. ʻI he taimi naʻe lava ai ʻa ʻOlokā ʻo maʻu mai ha meʻakaí, naʻe ʻikai ke nau fiu ʻi he pateta motuʻa mo e huʻakau efuefu ne lahi hono huʻi vaí. Naʻá ne fuʻu vaivai ʻaupito pea ʻi ai e ngaahi ʻaho naʻe ʻikai ke ne toe lava ʻo tuʻu mei he mohengá.11

Naʻe maʻu ha ongoongo lelei ʻi Sānuali 1946, ʻi he aʻu mai ha tohi mei heʻene tangataʻeiki ko Mātini Meisisí. Ne kui hono mata toʻohemá lolotonga ha ʻohofi vakapuna ʻi he fakaʻosinga ʻo e taú pea naʻá ne nofo ʻi ha ʻapitanga kumi hūfanga ʻi Tenimaʻake. Kuó ne foki mai ʻeni ki Siamane, ʻo nofo ʻi he kolo ko Siueliní, ʻa ia ne meimei kilomita nai ʻe 210 mei Pealini.12 Naʻe fononga holo ʻa Paula mo e kau taki fakamisiona kehé ʻi Siamane ʻi ha ngaahi māhina lahi, ʻo fekumi ki ha Kāingalotu ne ʻikai hanau ʻapi pea tokoniʻi kinautolu ke nau fakatahataha ke nau moʻui. Koeʻuhí naʻa nau ʻosi palani ke ʻaʻahi ki Siuelini, naʻa nau fakaafeʻi ʻa ʻOlokā ke kau fakataha mo kinautolu.13

Naʻe faingataʻa kia ʻOlokā ke māfana ʻi he lēlue feʻefiʻefihí ʻi he hū mai ʻa e ʻea momokó ʻi he ngaahi matapā sioʻata mafahifahí. Naʻá ne puke ʻi hono nimá ha kiʻi puha naʻe faʻo ai ha fanga kiʻi konga sokoleti ʻAmelika. Naʻe siʻi e lolé, ko ia naʻá ne fakakaukau ke tuku ia maʻa ʻene tangataʻeikí. Ka, naʻá ne faʻa pukepuke ʻa e sokoletí ki hono ihú he taimi ʻe niʻihi ke nāmuʻi ʻa hono nanamu ifó.

Naʻe fiefia lahi ʻa ʻOlokā ke toe sio ki heʻene tangataʻeikí ʻi Siuelini. Naʻe ʻohovale [ʻa e tangataʻeikí] ʻi hono ʻoange kiate ia ʻa e sokoletí, peá ne feinga ke vahevahe ia mo ʻOlokā. Naʻá ne pehē ange, “Kindchen.” Siʻi taʻahine.

Naʻe talaange ʻe ʻOlokā, “ʻIkai, Tangataʻeiki. Kuo lahi ʻeku kaí.” Pea naʻe moʻoni ia—naʻe ʻikai ke ne toe ongoʻi fiekaia. Naʻá ne fuʻu fiefia ʻaupito.14


ʻI he tafaʻaki ʻe taha ʻo e māmaní, naʻe hoko ʻa e patuni ʻa Niila Mekisuele ʻi he Kongakau ʻa e ʻIunaiteti Siteití ko ha konga ʻo e kongakau naʻa nau puleʻi ʻa e fonua lahi ʻo Siapaní. Lolotonga e taú, naʻe uesia e fonuá ʻe ha ngaahi ʻohofi vakapuna ʻe lauiafe pea ne laku pomu fakaʻātomi ʻa Hilosima mo Nakasaki. Naʻe ʻamanaki ʻa Niila ʻe talitali lelei ia ʻe he kau Siapaní ko ha moʻungaʻi tangata naʻe ikuna. Ka naʻe mate ha kau tangata siviliane Siapani ʻe toko tolu mano tupu, pea naʻe mamahi hono lotó ʻi heʻene mamata ki he lahi ʻo e mole ne hoko ki he kakaí ni ʻi he taú.15

Naʻe hoko ʻa Niila he taimí ko ʻení ko ha sātini fika ʻuluaki ki ha kau sōtia ʻe toko tolungeau nai naʻe ʻikai ke faʻa lava ʻo mapuleʻi mo angafulikivanu, pea ko honau tokolahi tahá ne ʻikai ha meʻa te nau toe fie maʻu ange ka ke nau foki ki ʻapi. Neongo naʻe kei taʻu hongofulu mā hiva pē ʻa Niila, ka naʻe fakakaukau hono kau pulé ko e tangata totonu ia ke ne ʻai ke maau ʻa e kulupú. Naʻe ʻikai fuʻu fakapapauʻi ʻeni ʻe Niila.16

Naʻá ne tohi ʻi ha tohi ki heʻene ongomātuʻá ʻo pehē, “ʻOku ou fai ha ngaahi meʻa lahi heni ʻoku fie maʻu ki ai ha fakaʻutoʻuta ʻoku matuʻotuʻá pea ʻoku ou tetetete ʻi heʻeku fakakaukau ki he fatongiá. Ka ko ha tamasiʻi pē au, fuʻu taʻelata mo kei siʻi pea ʻoku ʻikai ke ne ʻilo e meʻa ke faí.”17

Ka, naʻá ne kei maʻu pē ha ngaahi founga ke lavameʻa ʻi heʻene hoko ko ha takí pea fakaʻapaʻapaʻi ia ʻe ha niʻihi ʻo e kau tangatá. Naʻá ne faʻa kumi tokoni mei heʻene Tamai Hēvaní. Naʻe lahi ha ngaahi pō naʻá ne fononga toko taha ai ʻi tuʻa ke lotu, ʻo feohi vāofi ange mo e ʻOtuá ʻi he malumalu ʻo e langi fetuʻuʻiá.18

Naʻá ne maʻu foki ha ivi ʻi he lotolotonga ʻo e kau sōtia Siasí. Lolotonga e taú, naʻe poupouʻi ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻa e Kāingalotu ʻi he ngāue fakakautaú ke nau fakataha, maʻu ʻa e sākalamēnití, mo fepoupouaki fakalaumālie. Hili ʻa e tau ʻi Siapaní, pea pehē ki Kuamu, ʻOtu Filipainí, mo e ngaahi feituʻu kehe ʻi he funga ʻo e māmaní, naʻe fakataha ai ha kau ngāue fakakautau ʻe laungeau ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní.

Naʻe faʻa ʻi ai ha ngaahi aʻusia fakafaifekau taʻe-ʻamanekina ʻi he ngaahi kulupu ko ʻení. Hili pē ha taimi nounou mei he ʻosi ʻa e taú, naʻe foaki ki he kau tangata ngāue fakakautau ʻa e Siasí ʻi ʻĪtali ha faingamālie ke feʻiloaki mo e Tuʻi Tapu Paiasi XII ʻi he ngaahi ʻuluʻi ʻōfisi ʻo e Siasi Katoliká. Naʻa nau fakamatala ki he Tuʻi Tapú ʻo kau ki he ʻaʻahi ʻa e Fakamoʻuí ki he Hemisifia Hihifó pea foaki ange kiate ia ha tatau ʻo e Tohi ʻa Molomoná.19

Lolotonga iá, naʻe fekumi e Kāingalotu fakalotofonua ʻo Siapani ʻa ia naʻe ʻikai ke nau maʻulotu ʻi ha ngaahi taʻu lahí, ki he ngaahi kulupu fakakautaú pea kau atu ki heʻenau ngaahi fakatahá. ʻI he malumalu ʻo e puleʻanga ngāue foʻoú, naʻe tauʻatāina ʻa e kau Siapaní ke vakaiʻi ʻenau ngaahi tui fakalaumālié, pea naʻe fakaafeʻi ʻe ha niʻihi ʻo e kau sōtia ʻo e Siasí honau ngaahi kaungāmeʻa Siapaní ke nau ako fekauʻaki mo e Siasí. Ne ʻikai fuoloa kuo tangutu fakataha ʻa e kau sōtia ʻAmelika hangē ko Nīlá mo honau ngaahi fili kimuʻá, ʻo maʻu ʻa e sākalamēnití mo ako fakataha fekauʻaki mo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.20

Naʻe toe ha ngaahi māhina lahi ke fakakakato e ngāue fakakautau ʻa Nīlá kimuʻa peá ne toki foki ki ʻapí. Ka naʻe fakamālohia ʻe he ngaahi meʻa naʻá ne aʻusia ʻi ʻOkinauá, pea ʻi he fonua lahi ʻo Siapaní, ʻa ʻene fakaʻamu ke ʻalu ʻo ngāue fakafaifekau ʻi he vave taha te ne ala lavá.21

Naʻá ne tohi ki ʻapi ki hono fāmilí ʻo pehē, “ʻOku ʻi ai ha kau tangata ʻoku feʻunga ke maʻu ʻa e ongoongoleleí pea anga faka-Kalisitiane ʻo hangē pē ko kitautolú, ka ʻoku ʻi ai ha fiemaʻu lahi ʻo e ongoongoleleí ke tataki kinautolu.”22


ʻI Siamané, naʻe fetuʻutaki ʻa Paula Langihainiliki ki he taki ʻo e kongakau Lūsia ʻi Pealiní. Naʻe lauiafe ha kau kumi hūfanga ʻo e Siasí ne nau nofo ʻi he ngaahi feituʻu naʻe puleʻi fakakautau ʻe Lūsiá, pea naʻe hohaʻa ʻa Paula ki honau tuʻunga leleí. Naʻá ne tohi ʻo pehē, “Koeʻuhí ko e ngaahi ngāue taʻe-mafakakaukauʻi ʻa Hitilaá, ʻoku ʻi ai ha tokolahi ʻo homau kāingalotú ʻoku nau ʻi he ngaahi hala lalahí, kuo tuli mo kapusi ʻo ʻikai ha ʻapi pe fonua tupuʻanga.”

Naʻe kole ʻe Paula ki he ʻeikitaú ha ngofua ke fakatau ha meʻakai pea ʻave ia ki he Kāingalotu ko ʻení. ʻI heʻene hoko kimuʻa ko ha tokotaha fakatotolo tohi hohoko maʻá e puleʻanga Siamané, naʻá ne ongoʻi foki naʻe ueʻi ia ke ne kole pe te ne lava ʻo fekumi ki ha ngaahi lekooti mahuʻinga, ʻa ia naʻe fufuuʻi ʻe he kau Nasí ʻi he ngaahi feituʻu mamaʻo ʻo e fonuá ke maluʻi kinautolu mei hano maumauʻi pe kaihaʻasi. Koeʻuhí ne ʻi ai e ʻaho ʻe fie maʻu ʻe he Kāingalotu Siamané ʻa e ngaahi lekooti ko ʻení ke fakahoko ʻa e ngāue fakatemipale maʻa ʻenau ngaahi kuí, naʻe fie maʻu ai ʻe Paula ke tauhi kinautolu.

Naʻá ne tohi ki he ʻeikitaú ʻo pehē, “ʻOku ʻikai ha mahuʻinga ʻo e ngaahi lekooti ko ʻení kiate kimoutolu. Ka ʻoku nau fuʻu mahuʻinga fau kiate kimautolu.”23

Hili ha uike ʻe taha mei ai, naʻe maʻu ʻe Paula ha ngofua ke fakatau mai ha meʻakai pē naʻe fie maʻu ʻe he kāingalotu ʻo e Siasí. Pea fekauʻaki mo e ngaahi lekooti fakatohihohokó, kapau ʻe maʻu kinautolu ʻe he Kāingalotú, naʻa nau tauʻatāina ke tauhi kinautolu.24

Naʻe faifai pea ʻiloʻi ʻe Paula ʻoku ʻi ai ha ngaahi fakamatala fakapepa kuo fakatahatahaʻi ʻi he fale fakatuʻi Lotenipēkí, ʻi he fakatonga-hihifo ʻo Pealiní. ʻI ha ʻaho momoko ʻi Fēpueli ʻo e 1946, naʻá ne kaka ai mo ha kau faifekau fakalotofonua ʻe toko hongofulu mā ono ʻi ha hala ʻaisi ki he fale fakatuʻi motuʻá, ʻa ia naʻe tuʻu ʻi ʻolunga ʻi ha moʻunga māʻolunga. ʻI heʻenau hū ki lotó, naʻa nau maʻu ha ngaahi fokotuʻunga ʻo ha ngaahi tohi lesisita ʻo e ngaahi koló, maikolofilimi, mo ha ngaahi tohi ne ʻi ai e tohi hohoko faka-Siamané.25

Naʻe laui senituli e motuʻa ʻo e ngaahi tohi lesisita ʻe niʻihi pea ʻi ai ha ngaahi hingoa mo e ʻaho ʻe lauiafe, pea ko e niʻihi naʻe hiki ia ʻi ha tohinima faka-Siamane fakaʻofoʻofa. Naʻe tā ʻi ha ngaahi takainga tohi lōloa ha ngaahi fuʻu ʻakau fakafāmili ʻi ha lanu fakaʻofoʻofa. Naʻe ʻi ha tuʻunga lelei ʻa e konga lahi ʻo e meʻa ne maʻú, neongo naʻe ʻi ai ha niʻihi ʻo e ngaahi lekōtí naʻe ʻufiʻufi ʻaki ʻa e ʻaisi mo e sinou pea hangē ne ʻikai lava ke fakahaofí.26

ʻI hono maʻu ʻe Paula mo e kau faifekaú ʻa e ngaahi lekōtí, ko e meʻa pē naʻe toé ko hono ʻohifo kinautolu ki lalo mei he tafungofungá. Naʻe aleaʻi ʻe Paula ha loli totongi mo ha taulani ke ʻave e ʻū lekōtí ki ha loki ʻi ha lēlue ne ʻalu ki Pealini. Ka ʻi he fakaʻau atu ʻa e taimí, naʻe ʻikai ke aʻu mai e lolí ia.27

Ne fāifai pea ʻasi mai ha faifekau, naʻe lue māmālie hake he tafungofungá. Naʻe tuʻu e lolí he halá, pea vilo hono ngaahi vaʻé ʻi he ngaahi hala ʻaisí.28

Ne fakakaukau ʻa Paula kuo taimi ke fai ha lotu. Naʻá ne kole ki ha kau faifekau ʻe toko tolu ke nau lue mo ia ki he vao ʻakaú, pea naʻa nau tautapa ki he tokoni ʻa e ʻEikí. ʻI he taimi pē naʻa nau pehē ai “ʻēmení,” naʻa nau fanongo ki he ongo mai ha mīsini pea nau sio ki he lolí naʻe lele mai he foʻi afé.

Naʻe talaange ʻe he fakaʻulí kia Paula naʻá ne toʻo e taulaní kae aʻu ki he fale fakatuʻí. Naʻá ne fakataumuʻa ke fakatafoki ʻa e lolí pea mavahe, ka naʻe fakalotoʻi ia ʻe Paula ke ne nofo ʻo tokoniʻi kinautolu ʻi hono fetuku ʻa e ngaahi lekooti lahi taha ʻe ala lavá ʻi he hala hekeheke ko ʻení. Ka naʻe ʻikai ke ʻi ai ha taulani, naʻe ʻikai lahi feʻunga ʻa e lolí ke ʻave kotoa ai ʻa e ʻū lekōtí. Kapau naʻa nau fie maʻu ke ʻave ʻa e meʻa kotoa pē ke maʻu ʻa e lēlué ʻi he ʻaho hono hokó, ne pau ke vaia ʻa e ʻaisi he halá. Naʻe toe tafoki ʻa Paula mo e kau faifekaú ki he ʻOtuá ʻi he lotu.29

Naʻe tō ha ʻuha māfana he pō ko iá. ʻI he ʻā hake ʻa Paula ʻi he pongipongí, naʻe ʻikai ha ʻaisi ʻi he ngaahi halá. Naʻá ne ʻiloʻi foki naʻe toloi ʻa e lēlué ʻi ha ngaahi ʻaho siʻi, ʻo ʻoange ai ki he kau faifekaú ʻa e taimi naʻe fie maʻu ke nau fakaheka ai ʻa e meʻa kotoa pē naʻe ala fakahaofí. Naʻe ʻikai lava ke fakaʻikaiʻi ʻe Paula ʻa e ngāue ʻa e ʻOtuá ʻi he meʻa fakaofó ni, pea naʻá ne houngaʻia ke hoko ko ha meʻangāue ʻi Hono toʻukupú.

ʻI he aʻu pē ʻenau uta fakaʻosí ki he tauʻanga lēlué, naʻe fai leva ʻe Paula mo e kau tangatá ha lotu fakaʻosi. Naʻa nau lotu, “Kuo mau fakahoko ʻemau tafaʻakí. ʻE ʻOtua ʻofeina, ʻoku mau tautapa ki he ʻAfioná ke Ke ʻave muʻa ʻa e lēlue ko ʻení ki Pealini.”30


ʻI he ʻaho 22 ʻo Mē 1946, naʻe tuʻu ʻa ʻAlieli Piesi, ko e palesiteni ʻo e Misiona Mekisikoú, fakataha mo Palesiteni Siaosi ʻAlipate Sāmita ʻi he tumutumu ʻo e Pilamita ʻo e Laʻaá, ko ha feituʻu fakahisitōlia manakoa ʻi he fakatokelau hahake ʻo Mekisikou Sití. Naʻe tuʻu ʻa e pilamita maká, ʻa ia naʻe hoko kimuʻa ko e uhouhonga ʻo ha kolo fakakuonga muʻa naʻe ʻiloa ko Tiotihuakani, ʻo māʻolunga ʻaki ha fute ʻe uangeau tupu ki he ʻataá pea ʻomi ha ngaahi ʻata fakaʻofoʻofa ʻo e ngaahi feituʻu takatakai aí. Neongo naʻe taʻu fitungofulu tupu lahi ʻa Palesiteni Sāmita he taimí ni, ka naʻe faingofua pē ʻene kaka hake ʻi he ngaahi sitepu lahi ʻo e pilamitá, ʻo fakakata moʻAlieli mo e kau faifekau naʻe ʻi aí.31

Naʻe fiefia ʻa ʻAlieli ʻi he haʻu ʻa e palōfitá ki Mekisikoú. Ko e fuofua taimi ia ke ʻaʻahi ai ha palesiteni ʻo e Siasí ki he misioná, pea naʻe mahuʻinga ʻaupito e ʻaʻahí ki he Kāingalotu fakalotofonuá. ʻI he taʻu ʻe hongofulu kuo ʻosí, naʻe mavaeua ʻa e Siasí ʻi Mekisikou ʻi he vahaʻa ʻo e konga lahi ʻo e Kāingalotú mo e kakai ʻe toko tahaafe uangeau kuo nau kau atu ki he Fakataha Hono Tolú. Naʻe ʻomi ʻe he ʻaʻahi ʻa Palesiteni Sāmitá ha faingamālie moʻoni ke fai ai ha fakalelei—ko ha meʻa naʻe fekumi faivelenga ki ai ʻa ʻAlieli ʻi he taʻu ʻe fā kuohilí.32

ʻI he taimi naʻe hoko ai ʻa ʻAlieli ko e palesiteni ʻo e Misiona Mekisikoú ʻi he 1942, naʻe lahi fau ʻa e fetōʻaki ʻa e niʻihi ne kau ki he Fakataha Hono Tolú mo e Kāingalotu kehe ʻi Mekisikoú. ʻI he taimi naʻe vaheʻi ai ʻa ʻAlieli ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí, naʻe fakatukupaaʻi ia ʻe J. Lūpeni Kalake ke ne feinga ke fakaleleiʻi ʻa e mavahevahé.33

ʻI he kamataʻangá, naʻe huʻuhuʻu ʻa e niʻihi ne kau ki he Fakatahá ki he palesiteni fakamisiona foʻoú. Naʻe hoko ʻa Alieli ko ha tangataʻi fonua ʻAmelika ʻo hangē ko e niʻihi ʻi muʻa ʻiate iá pea naʻe ʻikai talitali loto-māfana ia ʻe he niʻihi ne kau ki he Fakatahá. Naʻe ʻikai feinga ʻa ʻAlieli ke fakamālohiʻi kinautolu ke nau vakai ki heʻenau ngaahi fehalaākí, ka naʻá ne fakakaukau ke maʻu ʻenau falalá mo anga fakakaungāmeʻa.

Naʻá ne kamata ʻalu ki he ngaahi fakataha ʻa e Fakataha Hono Tolú mo fakatupulaki ha feohi fakakaungāmeʻa mo ʻĒpeli Paea, ko e taki ʻo e kautahá, pea pehē ki ha niʻihi kehe ʻo e kau Fakatahá. Ko e lahi ange e taimi naʻá ne feohi ai mo kinautolú, ko e lahi ange ia ʻene fakakaukau ʻe malava ke fai hano toe fakatahaʻí. Naʻe kei tauhi pē ʻe he kau Fakatahá ʻenau tui ki he tefitoʻi tokāteline ʻo e ongoongolelei kuo fakafoki maí. Naʻe hokohoko atu ʻenau fakahoko e ngaahi polokalama ʻa e Siasí, pea naʻa nau tui ki he Tohi ʻa Molomoná. Naʻá ne tui te nau foki mai ʻo kapau te ne lava ʻo tokoniʻi kinautolu ke nau sio ki he meʻa kotoa pē naʻe ʻikai ke nau maʻu ʻi heʻenau fakamavaheʻi kinautolu mei he Kāingalotú. Ka kuo pau ke ne tokanga ʻi heʻene hoko atú.

Naʻá ne talaange ki he Kau Palesitenisī ʻUluakí, “Kuo teʻeki ke mau fai ha lelei lahi ʻi he kuohilí ʻi hono fakaʻaongaʻi ha ngaahi founga fefeká. “Tau ʻamanaki pē ʻe lava ʻe he angaʻofá mo e fakakaukau leleí, mo e kātakí ʻo fai ha lelei.”34

ʻI he malumalu ʻo e fakahinohino ʻa e Kau Palesitenisī ʻUluakí, naʻe taki ʻe ʻAlieli ʻa e ngaahi ngāue ke langa pe toe fakaleleiʻi ha ngaahi falelotu ʻi Mekisikoú, ʻo tokanga ai ki ha nounou naʻe faingataʻaʻia ai ʻa e kau Fakatahá ʻi he taimi naʻa nau fuofua mavahe ai mei he Siasí. Naʻá ne faʻa fakataha foki mo ʻĒpeli ke poupouʻi ia ke feinga ke fai ha fakalelei. Naʻá ne talaange kia ʻĒpeli mo e Kau Fakatahá, “Ko e meʻa ʻoku fie maʻu moʻoni ʻi Mekisikoú ko ha faʻunga fakasiteiki. “He ʻikai lava ke ʻi ai ha siteiki ʻi Mekisikou kae ʻoua kuo tau uouangataha ange.”35

Naʻá ne fakamanatu kia ʻĒpeli naʻe ʻikai maʻu ʻe he kau Fakatahá ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e temipalé. ʻI he 1945, naʻe fakahoko e fuofua ʻenitaumeni ʻi he lea faka-Sipeiní ʻi he temipale Mesa, ʻAlesoná. Neongo naʻe ʻikai lava ke totongi ʻe ha tokolahi ʻo e Kāingalotu Mekisikoú ke folau ki Mesa, ka naʻe pehē ʻe ʻAlieli naʻá ne tui ʻe ʻi ai ha ʻaho ʻe ʻi ai ha ngaahi temipale ʻi Mekisikou ʻe lava ke hū ki ai ʻa ʻĒpeli mo ha kau Fakataha tokolahi kehe.36

Ne maʻu ʻe ʻAlieli ha telefoni meia ʻĒpeli ʻi ha ʻaho ʻe taha. Naʻá ne fie maʻu mo ha niʻihi tokosiʻi kehe ʻo e kau taki ʻo e Fakataha Hono Tolú ke talanoa mo ia ke aleaʻi ha fakalelei. Naʻe talanoa ʻa e kau tangatá ʻi ha meimei houa ʻe ono. Naʻe faifai pea fakatokangaʻi ʻe ʻĒpeli mo e niʻihi kehé ʻa e ngaahi founga naʻa nau fehalaaki aí pea fakakaukau leva ke nau kole ki he Kau Palesitenisī ʻUluakí ke toe fakafoki mai kinautolu ko e kau mēmipa ʻo e Siasí. Naʻe vakaiʻi ʻe Palesiteni Sāmita mo hono ongo tokoní ʻa e kolé pea nau fakakaukau kapau naʻe loto-fiemālie ʻa e kau Fakatahá ke mavahe mei he kulupú pea poupouʻi ʻa e palesiteni ʻo e Misiona Mekisikoú te nau toe lava ʻo hoko ko ha mēmipa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí.37

ʻI he ʻaʻahi ʻa ʻAlieli mo Palesiteni Sāmita ki he misioná, naʻá na talanoa ai mo e kau Fakataha naʻa nau fie foki maí. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Sāmita, “Kuo ʻikai ha angatuʻu heni, ko ha taʻe-femahinoʻaki pē.”38

ʻI he ʻaho 25 ʻo Mē 1946, naʻe ʻave ai ʻe ʻAlieli ʻa Palesiteni Sāmita ki he Kolo ʻo e Siasí ko ʻĒmita ʻi Mekisikou Sití. Naʻe lahi hake ʻi ha kakai ʻe toko taha afe, ko hanau tokolahi ko e kau mēmipa ʻo e Fakataha Hono Tolú, ne nau fakaʻefihi ʻi he kiʻi falelotu siʻisiʻí mo ha tēniti lahi ne fonu hake ke fanongo ki he lea ʻa e palōfitá. Naʻe hohaʻa ha niʻihi ʻo e kau Fakatahá naʻa fakahalaiaʻi kinautolu ʻe Palesiteni Sāmita, ka naʻá ne lea ʻo kau ki he uouangatahá mo e fakatahatahá. Hili iá, naʻe tukupā ʻa e tokolahi taha ʻo e kau Fakatahá ke nau foki kakato ki he Siasí.39

Hili ha ngaahi ʻaho siʻi mei ai, ʻi ha fakataha ʻa ha Kāingalotu ne meimei toko nimangeau ʻi he kolo ko Tekalikoó, naʻe fakamālō ʻa ʻĒpeli kia Palesiteni Sāmita ʻi heʻene haʻu ki Mekisikoú. Naʻá ne talaange ki he haʻofangá, “Ko ʻemau taumuʻá ke muimui ki he kau takí mo e ngaahi fakahinohino ʻa e kau taki māʻolunga ʻo hotau Siasí pea mo e palesiteni ʻo e Misiona Mekisikoú. ʻOku mau muimui ki ha palōfita ʻa e ʻEikí.”40

  1. George Albert Smith, ʻi he One Hundred Sixteenth Semi-annual Conference, 169–70; “Pres. Smith Gives Keynote to Sessions,” Deseret News, Sept. 29, 1945, Church section, [1]. Tefito: George Albert Smith (Siaosi ʻAlipate Sāmita)

  2. Bryant S. Hinckley, “Greatness in Men,” Improvement Era, Mar. 1932, 35:269–72, 295–96; Whitney, Through Memory’s Halls, 309; Preston Nibley, “President George Albert Smith,” Relief Society Magazine, July 1945, 32:390–91.

  3. Kau Palesitenisī ʻUluakí kia Marion G. Romney, July 12, 1945, First Presidency Letterpress Copybooks, volume 131; George Albert Smith, Journal, Oct. 18, 1945; Widtsoe, Diary, Oct. 18, 1945; Gibbons, George Albert Smith,296.

  4. “Pres. Smith in East on Mission of Mercy,” Deseret News, Nōvema 10, 1945, Church Section, [1].

  5. George Albert Smith, Journal, Nov. 2–7, 1945; Widtsoe, Diary, Nov. 2–7, 1945; George Albert Smith, ʻi he One Hundred Eighteenth Semi-annual Conference, 5–6; Gibbons, George Albert Smith, 298.

  6. Gibbons, George Albert Smith, 298; George Albert Smith, ʻi he One Hundred Eighteenth Semi-annual Conference, 6.

  7. George Albert Smith, ʻi he One Hundred Eighteenth Semi-annual Conference, 6; “Pres. Smith Returns from Successful Trip to Capital,” Deseret News, Nov. 17, 1945, Church section, [1], 7; “Trademarks of Elder Anderson,” Deseret News, Apr. 25, 1970, Church section, 3; Anderson, Prophets I Have Known, 103.

  8. George Albert Smith, Journal, Nov. 2 and 3, 1945; George Albert Smith, ʻi he One Hundred Eighteenth Semi-annual Conference, 6.

  9. Meyer and Galli, Under a Leafless Tree, 108, 113, 117, 118, 123, 139; Minert, In Harm’s Way, 523–25; Minert, Under the Gun, 495, 503–4; Scharffs, Mormonism in Germany, 117; Minert, “Succession in German Mission Leadership,” 556, 558–61; Paul Langheinrich, Statement, Feb. 21, 1971, in Germany Hamburg Mission, Manuscript History and Historical Reports, volume 1, Feb. 20, 1943; Slaveski, Soviet Occupation of Germany, 151; Gross, Myth and Reality of German Warfare, 19–20. Tefito: Germany (Siamane)

  10. Meyer and Galli, Under a Leafless Tree, 101–3, 123.

  11. Meyer and Galli, Under a Leafless Tree, 113, 115–16, 117; Paul Langheinrich, Statement, Feb. 21, 1971, ʻi he Germany Hamburg Mission, Manuscript History and Historical Reports, volume 1, Feb. 20, 1943.

  12. Birth, Mission Journal, Jan. 14 and 21, 1946; Meyer and Galli, Under a Leafless Tree, 118; Kuehne, Mormons as Citizens of a Communist State, 365.

  13. Ranglack, Langheinrich, and Neuman, “First Trip thru the Mission,” 1–3; Ranglack, Langheinrich, and Neuman, “Second Trip thru the Mission,” 1–4; “Report on the East German Mission as of 10 August 1945,” 1–4; Kuehne, Mormons as Citizens of a Communist State, 360–66; Birth, Mission Journal, Jan. 22, 1946.

  14. Meyer and Galli, Under a Leafless Tree, 120; Birth, Mission Journal, Jan. 26, 1946; Kuehne, Mormons as Citizens of a Communist State, 365.

  15. Maxwell, Personal History, box 1, folder 3, 14; Takagi, Trek East, 292; Clapson, Blitz Companion, 97–118; Maxwell, Oral History Interview [1999–2000], 32.

  16. Maxwell, Personal History, box 1, folder 3, 14; Maxwell, Oral History Interview [1999–2000], 32–34.

  17. Neal A. Maxwell to Clarence Maxwell and Emma Ash Maxwell, May 2, 1946, Neal A. Maxwell World War II Correspondence, CHL.

  18. Maxwell, Oral History Interview [1999–2000], 33–34; Neal A. Maxwell to “Dearest Family,” Mar. 27, 1946, Neal A. Maxwell World War II Correspondence, CHL.

  19. Takagi, Trek East, 294–95; Boone, “Roles of The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints in Relation to the United States Military,” 655–65; “Reunions Slated during Conference,” Deseret News, Oct. 2, 1946, 12; “Okinawa Gathering in Castle,” Deseret News, July 21, 1945, Church section, 1; William Mulder, “Okinawa Conference,” Improvement Era, Dec. 1945, 48:734, 769; “Servicemen Report Okinawa Activities,” Deseret News, Feb. 16, 1946, Church section, 9; Maxwell, Oral History Interview [1999–2000], 32; Ricks, “Chaplain’s Diary,” 461–65.

  20. Takagi, Trek East, 293; Britsch, From the East, 82–85; Allred, “Missionary Role of LDS Servicemen in Occupied Japan,” 63–65; Maxwell, Oral History Interview [1999–2000], 31–32. Ongo Tefitó: Japan (Siapani); Servicemember Branches (Ngaahi Kolo ʻo e Mēmipa Tokoni ʻa e Siasí)

  21. Maxwell, Oral History Interview [1999–2000], 31, 35; Maxwell, Personal History, box 1, folder 3, 12–13; Hafen, Disciple’s Life, 125.

  22. Neal A. Maxwell ki he “Dearest Ones,” Oct. 31, 1945, Neal A. Maxwell World War II Correspondence, CHL.

  23. Slaveski, Soviet Occupation of Germany, xii, 37; [Paul Langheinrich] to Georgy K. Zhukov, Aug. 9, 1945, copy, in Germany Hamburg Mission, Manuscript History and Historical Reports, volume 1, Aug. 9, 1945; “Report on the East German Mission as of 10 August 1945,” 1; Kuehne, Mormons as Citizens of a Communist State, 384; Allen, Embry, and Mehr, Hearts Turned to the Fathers, 225; Paul Langheinrich, “Yesterday and Today,” Improvement Era, Sept. 1946, 49:569.

  24. Vasily D. Sokolovsky to Richard Ranglack, Aug. 16, 1945, in Germany Hamburg Mission, Manuscript History and Historical Reports, volume 1, Aug. 16, 1945.

  25. Paul Langheinrich, “Report of Procurement of Church Records, Films and Photocopies,” Germany Hamburg Mission, Manuscript History and Historical Reports, volume 1, Aug. 16, 1945; Kahlile Mehr, “Langheinrich Legacy,” Ensign, June 1981, 23–24; Allen, Embry, and Mehr, Hearts Turned to the Fathers, 226; Kuehne, Mormons as Citizens of a Communist State, 386.

  26. Paul Langheinrich, “Report of Procurement of Church Records, Films and Photocopies,” Germany Hamburg Mission, Manuscript History and Historical Reports, volume 1, Aug. 16, 1945; Corbett, “Records from the Ruins,” 12–13.

  27. Allen, Embry, and Mehr, Hearts Turned to the Fathers, 226–27.

  28. Paul Langheinrich, “Report of Procurement of Church Records, Films and Photocopies,” Germany Hamburg Mission, Manuscript History and Historical Reports, volume 1, Aug. 16, 1945; Allen, Embry, and Mehr, Hearts Turned to the Fathers, 226.

  29. Paul Langheinrich, “Report of Procurement of Church Records, Films and Photocopies,” Germany Hamburg Mission, Manuscript History and Historical Reports, volume 1, Aug. 16, 1945; Kuehne, Mormons as Citizens of a Communist State, 385–87; Kahlile Mehr, “Langheinrich Legacy,” Ensign, June 1981, 23.

  30. Corbett, “Records from the Ruins,” 16; Paul Langheinrich, “Report of Procurement of Church Records, Films and Photocopies,” Germany Hamburg Mission, Manuscript History and Historical Reports, volume 1, Aug. 16, 1945. Tefito: Family History and Genealogy (Hisitōlia Fakafāmilí mo e Tohi Hohokó)

  31. George Albert Smith, Journal, May 22, 1946; Pierce, “Story of the Third Convention,” 4–5; Pérez de Lara, “Temple of the Sun,” 36–41; “An American Pyramid,” Brooklyn (NY) Daily Eagle, Aug. 25, 1935, B11.

  32. Pierce, “Story of the Third Convention,” 5; Carmen Richardson, “1,200 Mexican Members Return to Church during Pres. Smithʻs Visit,” Deseret News, June 15, 1946, Church section, [1]; “The Life and Ministry of George Albert Smith,”ʻi he Teachings of Presidents of the Church: George Albert Smith, xxxiii–xxxiv; Tullis, Mormons in Mexico, 139, 145, 150–51, 157. Tefito: Third Convention (Fakataha Hono Tolú)

  33. Pierce, “Story of the Third Convention,” [1]; Arwell L. Pierce, Blessing, Aug. 13, 1942, First Presidency Mission Files, CHL.

  34. Pulido, “Solving Schism in Nepantla,” 92, 95–96; Tullis, Mormons in Mexico, 148, 150–52; Arwell L. Pierce to First Presidency, Nov. 9, 1942, First Presidency Mission Files, CHL.

  35. Arwell L. Pierce ki he First Presidency, Mar. 8, 1943–A; Mar. 8, 1943–B; Apr. 9, 1945; Oct. 10, 1945; First Presidency to Arwell L. Pierce, Apr. 19, 1943–A; Apr. 19, 1943–B; Nov. 29, 1943, First Presidency Mission Files, CHL; Pulido, “Solving Schism in Nepantla,” 97; Mexican Mission Manuscript History, Mar. 31, 1943.

  36. Pulido, “Solving Schism in Nepantla,” 96–97.

  37. Arwell L. Pierce ki he First Presidency, Apr. 10, 1946; First Presidency kia Abel Páez, May 9, 1946, First Presidency Mission Files, CHL; Tullis, “Shepherd to Mexico’s Saints,” 139–46.

  38. George Albert Smith, Journal, May 21 mo e 22, 1946; Pierce, “Story of the Third Convention,” 5; Helela, Historia del Mormonismo en Mexico, 80–81.

  39. Arwell L. Pierce kia J. Reuben Clark mo David O. McKay, June 6, 1946, First Presidency Mission Files, CHL; Bravo, Oral History Interview, 28; George Albert Smith, Journal, May 25, 1946; Carmen Richardson, “1,200 Mexican Members Return to Church during Pres. Smith’s Visit,” Deseret News, June 15, 1946, Church section, [1].

  40. Arwell L. Pierce to J. Reuben Clark mo David O. McKay, June 6, 1946, First Presidency Mission Files, CHL.