Ia Tumau Pea i le Lototele Lelei

O le tautotogo o le 1848 na maua ai ni aso mafanafana ma ni nai aso o timuga mamafa i le Vanu o Sate Leki. Na tutulu taualuga o fale ma na vaivai ma palapala le eleele. Na sosolo solo gata i fale, ma faate’ia ai tagata matutua ae fefefe ai tamaiti. O iole ninii, ma ni nifo e pei o nila le maamaai, na fetolofi solo i fola o le fale ma galigali atu o latou auala i totonu o taga meaai, pusa, ma lima o peleue. O nisi o taimi o le po, e feala ai le Au Paia e [amata galuega] a o fetolofi solo i le fale ia isumu.¹

O se tasi o toeaina aupito matua i le vanu o Ioane Samita lea na ono sefulu ono tausaga o lona soifua. O ia o le uso o le tama o le perofeta o Iosefa Samita ma o le tuaa o le aposetolo o Siaosi A. Samita. Ina ua uma ona papatisoina i le 1832, sa auauna atu Ioane i le au fautua maualuga a Katelani ma pule faamalumalu ai i siteki i Misuri ma Ilinoi. Na auauna atu nei o ia o se peresitene o le Siteki a Sate Leki, ua faapea ona nafa ai o ia ma le manuia o le nuu.²

O le mafatia ai i le faaletonu o le soifua maloloina, sa tauaveina ai e Ioane ona tiute fou faatasi ma le fesoasoani a ona fesoasoani talavou o Charles Rich ma Ioane Iaga, ma se au fautua maualuga na faatoa faatulagaina.³ I le avea ai ma peresitene o le siteki, na taitaia ai e Ioane le fuafuaina o le aai, vaevaeina o fanua, ma galuega faatino e fau e tagata lautele.⁴ O nisi taimi na le auai ai i fonotaga a le aufono ona o gasegase, ae sa ia mataituina mea uma na tutupu i le vanu ma vave tali atu i faafitauli.⁵

I tusi ia Polika, sa tusi atu ai Ioane ma le faamoemoeina o le Au Paia i le Aai o Sate Leki. Sa ia tusia, “Pe a manatu atu i tulaga uma lava, o loo i ai le loto gatasi tele ma le filemu ia i matou.” I le nuu atoa, sa toto e tagata faatoaga pe fai ni laulau, nofoa, moega, tapu taele, vili pata, ma isi lava mea e faaaoga i le fale. O le toatele o aiga ua i ai i le taimi nei ni fale i totonu pe faataamilo i le olo. I laufanua e faasolo atu i auvai ma vaivai o ‘autu, ua amata ona ola a’e ai saito o le taumalulu ma ua uma ona toto ia eka o fatu laau fou mo le tau mafanafana.⁶

Ae sa tusi faamaoni atu foi Ioane e uiga i luitau i le aai. Ua i ai nisi o le Au Paia ua amata ona le malilie i le olaga i le vanu ma ua o ese atu ai mo Kalefonia. O le taumalulu lena, na tutuli ese ma fasi mateina ai lafu manu a le Au Paia e se vaega o Initia o e ua leva ona tutuli mo ni meaai i le Vanu i Iuta. Na toeitiiti lava alia’e ai ni vevesiga, ae sa faia e le Au Paia ma Initia se feutagaiga filemu.⁷

Peitai ane, o se atugaluga aupito ogaoga, o le le lava o meaai. Ia Novema, sa faatagaina ai e Ioane se vaega o alii e malaga atu i le talafatai o Kalefonia e faatau mai ni manu papalagi, saito, ma isi sapalai. Ae e le’i foi ane lava le vaega, ma ua amata ona leai ni sapalai o meaai. Na toeitiiti atoa le afe fitu selau o le Au Paia e fafaga, ma e faitau afe isi na agai mai pea. O le leai o se seleselega o le a oo ai le nuu i le matelaina.⁸

Sa faatuatua Ioane i le fuafuaga a le Alii mo le vanu, ma le talitonu o le a iu lava ina Ia tuuina mai mea e manaomia e Lona nuu.⁹ Ae sa tumau pea le maaleale o le olaga i le Aai o Sate Leki. Afai e tupu se mea e faaatuatuvale ai le maluelue o lona filemu ma le mausali, o le a faapea ona oo le Au Paia i se faafitauli tugā.

---

“Auro!” na alaga ai Sam Brannan ao momo’e atu o ia i alatele o San Francisco. “Auro mai le Vaitafe o Amerika!” Sa talotalo solo lona pulou i le ea ma tuu i luga se tamai fagu, o ona anomea oneonea na iila i le la. “Auro!” sa ia alaga atu ai. “Auro!”¹⁰

Mo ni vaiaso, na faalogo ai Sam ma le Au Paia i Kalefonia i tala feaveai e faapea na maua ia auro i se nofoaga e ta’u o le Vili a Sutter i le Vaitafe o Amerika, pe a ma le 140 maila i matu i sasae o San Francisco. Ae na te le’i iloa pe na sa’o ia tala feaveai seia oo ina talanoa atu i se vaega o le ‘au matutua o le Autau a Mamona, o e na i ai i le taimi na maua ai le auro. E le’i leva ae asiasi atu o ia i le nofoaga ma tau atu ai i ni alii o loo faatutu i totonu o le vai papa’u, ma lolō ni ato ma ni falai i totonu o le iliili o le vaitafe. Pe a ma le lima minute, ae ia vaaia o eli mai e se tasi mai le vaitafe se auro e valu tala lona tau.¹¹

Sa matuai vevesi San Francisco i penu auro ia sa i totonu o le atigi fagu a Sam. Na faamavae tamaloloa mai a latou galuega, faatau ese o latou fanua, ae nanati atu i le vaitafe. Ae o le taimi foi lea, na fuafua ai e Sam se auala e maua ai lona lava tamaoaiga. O Kalefonia sa i ai le auro mo soo se tagata lava e mafai ona mauaina, ae sa le manaomia ona ia faia le galuega mamafa ma e masani ona le manuia o le suaina o le auro ina ia mauoa ai. Na pau lava mea na manaomia ona ia faia, o le faatau atu o suo, falai, ma isi sapalai i le au su’e auro. O le manaomia o nei mea o le a maualuga i taimi uma pe afai e i ai pea ni tagata e lolofi atu e eli auro.¹²

E pei o le toatele o isi Au Paia i Kalefonia, na eli auro foi Addison Pratt i se nofoaga na ta’ua o le Motu o Mamona ao ia faatalitali ai seia liu suavai le kiona mai le auala i luga o mauga o Sierra Nevada. Ina ia maua ni tupe se tele, na tauanauina ai e Sam ia le au matutua e avatu ia te ia le 30 pasene o auro uma e maua i le eria, e faapea e faatau mai ai manu papalagi mo le Au Paia i le Vanu o Sate Leki.

Sa masalosalo Addison o le a leai se tupe mai le Motu o Mamona o le a avatu e fesoasoani i le Ekalesia. I masina sa nofo ai o ia i San Francisco, na mataituina ai e Addison ia Sam e faapea, o ana faamatalaga uma lava e faatatau i le faatuatua ma le tuuto, sa faapea ona matele i le faalauiloaina o ia lava ma ia mauoa, nai lo o le malo o le Atua.

O le mea na lelei ai, sa le’i umi ona faatalitali Addison—o le fa o aso mulimuli ane, na ia iloa ai ua kilia ia auala i luga o mauga. Sa ia mauaina se taavale solofanua ma ni manu e tosoina ma e le’i umi ae amata loa ona o atu i le vanu ma se vaega pe a ma le toa limasefulu o le Au Paia mai le Brooklyn ma le Autau a Mamona.¹³

---

Ina ua taunuu atu Harriet Iaga i le Vanu o Sate Leki faatasi ma le vaega na muamua atu, sa vaavaai atu o ia ma le le fiafia i le nofoaga fou e faapotopoto ai. Sa foliga mai na mago ma gaogao ma tuufua. Na fai mai a ia, “Po o le a lava lo’u vaivai ma le lelavā, e sili atu ai lo’u alu mamao atu i le isi afe maila nai lo o le nofo ai i se nofoaga tuulafoaiina e pei o lenei.”¹⁴ Sa faapena foi le lagona o lana tane o Lorenzo. Sa ia tusi i lana apitalaaga, “Sa le mafai ona ou faamatalaina o’u lagona.” “Sa foliga pogisa mea uma, ma sa ou lagonaina le matuai le fiafia lava.”¹⁵

Na fau e Harriet ma Lorenzo se fale e latalata i le fanua o le malumalu i le taimi o le ogatotonu o le taumalulu, ma me’i ese atu ai i fafo o le ‘olo feoma’i. O le taimi lava na oo mai ai Mati, na latou totoina loa ni saito o le tautotogo, polesi, sana, pateta, pi uumi ma fatu pi e fafaga ai lo latou aiga. O nai vaiaso mulimuli ane, na taia ai le vanu i se malulu maatiati, na faaleagaina ai laau toto ma faamata’uina ai se seleselega manuia. Na oo lava ia Me o maatiati le malulu, ae o le galulue faatasi, na mafai ai e le au Iaga ona faasaoina le tele o a latou laau toto.¹⁶

Na tusia e Lorenzo i lana api talaaga, “O loo matou tumau pea i le lototele lelei, ma faamoemoe mo le mea sili.” Sa faapena foi le tulaga o isi tagata uma i le vanu, sa faaitiitia a latou sapalai ma na latou manaomia se seleselega faamanuiaina e toe faatumu ai a latou sapalai o meaai.¹⁷

Ae peitai, i le aso 27 o Me, 1848, na palasi mai ai i le vanu le anoano o alisi e leai ni apaau mai mauga ma aina uma ai le fanua o le au Iaga i se saoasaoa uiga ese. O alisi sa lapopoa ma uliuli, ma o latou atigi na pei o ni talipupuni ma anetena uumi. Sa na’o ni minute lava na latou aia ai le toga pi ma fatupi a le au Iaga. Sa taumafai Harriet ma Lorenzo e sasa ese alisi i ni pulumu se tele, ae na fai si tele naua o alisi.¹⁸

E le’i umi ae salalau atu ia iniseti i soo se mea, ma aai faaatuatuvale i togalaau a le Au Paia, ma tuua ai ni ‘au mamago o mea sa masani ona i ai sana ma saito. Sa fai e le Au Paia mea uma na mafai ona latou mafaufauina e taofi ai alisi. Sa latou sasa palaina. Sa latou susunuina. Sa latou taumafai foi e faafetoai ulo ma falai, ma le faamoemoe o le pao o le a tutuli ese ai i latou. Na latou eliina ni alavai maualalo ma taumafai e faamalelemo pe poloka ai o latou ala. Sa latou tatalo mo le fesoasoani. Na foliga mai na leai se mea na aoga.¹⁹

A o faaauau pea le faatamaiaga, sa iloiloina e Peresitene Ioane Samita mea na faaleagaina. O le maatiati o le malulu ma alisi na tafi atoa ai fanua o laau toto, ma o lea na toatele ai isi tagata o le Au Paia na mafaufau loloto e o ese mai le vanu. Sa tauanauina o ia e se tasi o ona fesoasoani e tusi vave atu ia Polika. “Fai atu ia te ia e aua le toe aumaia ni tagata iinei,” o le tala lea a le fesoasoani, “aua a ia toe aumaia, o le a feoti uma i latou i le fiaaai.”

Sa le gagana Ioane mo sina taimi, a o mafaufau loloto. Sa iu ina ia fai mai, “Na taitai mai i tatou e le Alii iinei, ma Na te le’i taitaia mai i tatou iinei e faaogea ai.”²⁰

---

O le taimi lea, i Uinita Kuata, sa le’i manatu Luisa Pratt na te gafatia ona faia le malaga i le Vanu o Sate Leki i le tautotogo lena, ae na ta’u atu e Polika Iaga ia te ia, e tatau ona alu o ia. Sa tautino atu e tamaitai i Uinita Kuata ia te ia, o le a toe faatasia e le Alii i laua ma lana tane i le vanu. Ma o le tautoulu na muamua atu, na tusi atu ai Addison ia te i laua ma Polika e uiga i lana fuafuaga e malaga atu i le Aai o Sate Leki i le tautotogo. O le a le fiafia o ia pe afai sa le i iai iina lona aiga.²¹

“Ou te faamoemoe o le a ou vaai ai i lo’u aiga pele,” na tusi atu ai Addison. “O se valavalaga umi ma le tiga lenei ia te a’u, ae ua aumaia a’u e le Alii i lenei mea, ma o loo ou ola pea ma le faamoemoe e toe vaai ia i latou.”²²

Na talosagaina e Polika ia Luisa e tuuina mai mea uma na mafai ona ia maua e lagolago ai lona aiga, ma sa ia folafola atu e fesoasoani ia te ia i isi mea uma. Sa amata ona ia faatauina ese atu aitema sa na le toe manaomia, ma tatalo i le taimi atoa mo le malosi ma le lototele e fai ai le malaga. I le mavae ai o le lima tausaga o valavala, sa matuai naunau lava Luisa e toe vaai ia Addison. O le lima tausaga sa le masani ona umi faapea mo se misiona i le Ekalesia. O le toatele o toeaiina na le sili atu ma le tasi pe lua tausaga i le taimi na o ese ai. Sa mafaufau o ia pe mata o le a ia iloaina lona aiga. Ua matutua lava Ellen, Faranisisi, Lois, ma Ane talu ona lei i ai o ia. E na’o Ellen, le ulumatua, na tele mea na te manatua e uiga i lona tamā. O Ane, le uii, e matuai le manatua lava se mea e uiga ia te ia.

E mautinoa lava o le a le iloa e teineiti o ia mai soo se isi lava tamaloa e i le alatele. Faamata o le a iloa e Luisa o ia?²³

Sa faamanuiaina Luisa i le faatauina atu o ana meatotino i se tau lelei. O le nofouta ai i lona mativa ma le iloa lelei o osigataulaga maoae na la faia ma Addison, o lea na tapena ai e Polika lana taavale solofanua ma faatumu ai i le afe pauna o falaoamata ma se isi pea povi e tosoina le amoga. Sa ia totogiina foi se alii e aveina ana solofanua ma avatu ia te ia ni oloa e tusa ma le limasefulu tala le tau mai le faleoloa, e aofia ai ni lavalava fou mo ia ma lana fanau teine.²⁴

O le vaiaso muamua o Iuni na saunia ai Polika e taitai atu le vaega i sisifo. O le toatele lava o ana avā ma fanau sa malaga atu faatasi ma ia. O le taimi lava foi lea, sa tuua ai e Heber Kimball ia Uinita Kuata ma se vaega o le pe a ma le fitu selau o tagata, e aofia ai lona aiga. O Uiliata Risati o le a mulimuli atu i se masina mulimuli ane ma se vaega e toetoe atoa le ono selau.²⁵

E ui ina sa lava ana sapalai mo le malaga, ae sa fa’atu lava Luisa i le umi o le auala na i luma atu. Ae peitai, sa ia faaalia le foliga ataata, tuuina atu lona fale i se tuaoi, ma o atu loa i Sisifo. O lana vaega sa malaga i ni taavale solofanua se tolu na i ai le isi i le autafa o le isi i se laina umi na pei le mamao o le mea e gata mai ai le vaai. I le taimi muamua, sa itiiti se fiafia na maua e Luisa i le malaga. Ae e le’i leva ae ona maua le fiafia i le vaaia o le lanumeamata o le mutia o le fanua, o le fugalaau vao felanulanuai, ma eria laiti o palapala i luga ae o auvai.

Sa ia tusia, “Na faasolosolo malie ese lava le pogisa o lo’u mafaufau, ma sa le’i i ai se fafine na sili atu le fiafia i le vaega atoa.”²⁶

---

I le amataga o Iuni, sa faaauau pea ona aina e alisi ia laautotō i le Vanu o Sate Leki. E toatele le Au Paia sa anapopogi ma tatalo mo se laveaiga, ae o isi na amata ona taumafaufau pe tatau ona faamuta a latou galuega, uta a latou taavale solofanua, ma lafoai le nuu. “Ua ou taofia le faiga o la’u vili,” na fai atu ai se tasi o alii ia Ioane Samita. “O le a leai ni fatu e vili.”

“O le a le faaumatiaina i tatou,” sa saunoa atu Ioane ma le malosi. “Alu e fai pea lau vili, ma afai e te faia faapea, o le a faamanuiaina oe, ma o le a avea ma se puna e le gata o le olioli ma aogā ia te oe.”²⁷

Ae sa faaauau pea ona talanoa le Au Paia e uiga i le siitia atu i Kalefonia. E lua masina e alu ai i le taavale solofanua ona faatoa taunuu lea i le Vaifagaloa o San Francisco, ma mo nisi, o le o ese atu i se isi malaga umi na sili atu lea nai lo o le feoti malie i le fiaaai.²⁸

Sa faanoanoa alofa ia Charles Rich o le fesoasoani o Ioane ia i latou o e sa mananao e o ese atu. Afai e faaauau pea ona ai e alisi a latou laautotō, o le a itiiti ni mea e totoe a le Au Paia e aai ai. E pei ona sa i ai, o ni isi o le Au Paia sa tauau ina le mafai ona ola i a’a o laau, ‘au o vaotuitui, ma supo na fai mai i le faapunaina o pa’u povi tuai.

I se tasi o aso Sapati, sa taloina ai e Charles le Au Paia mo se fonotaga. O ao o le lagi sa kilia ma lanumoana, ae sa faamalumalu ifo se lagona faavaivai i luga o le aofia. I fanua taulalata ane, sa matuai pipiimau ai alisi i au o saito ma sana, i le aina o laautotō. Na pe’a Charles i luga o se taavale solofanua ma sii a’e lona leo. “Matou te le mananao tou te o ese ma a outou taavale solofanua ma solofanua,” sa ia fai atu ai, “ina ne’i o tatou manaomia i latou”

A o tautala Charles, sa faalogoina e le aofia ni leo feī na sau mai le lagi. O le tetepa a’e i luga, na latou vaaia ai se lafu laiti o gogosina mai le Vai Masima Tele na felelei a’e i luga o le vanu. O ni nai minute mulimuli ane, ae totofu ifo se lafu tele ma tutu i luga o fanua ma faatoaga o le Au Paia. I le taimi muamua, na foliga mai na aina e manufelelei ia laautotō na totoe, ma faauma ai le faataumaoiga sa amatalia e le malulu maatiati ma alisi. Ae ina ua vaavaai lelei atu le Au Paia, sa latou vaaia ai na ai e gogo ia alisi, ma suati mai i fafo mea na le mafai ona latou foloina, ma toe foi atu e toe aai.²⁹

“Na o mai ia gogosina i le tele o lafu mai le vai ma tafiesea ai alisi ao latou o ese atu,” o le lipoti atu lea a Ioane Samita ia Polika i le aso 9 o Iuni. “E foliga mai na iai le aao o le Alii ma i matou.”³⁰ Sa tele atu alisi nai lo mea na mafai ona aina e gogosina, ae na taulimaina e manufelelei ia iniseti. Na manatu le Au Paia o gogosina o ni agelu na auina mai le Atua, ma sa latou faafetaia le Alii mo le tali mai i a latou tatalo e laveai a latou fanua ua faaleagaina ma toe totō a latou laautotō.³¹

“O loo fai lava si tele pea o alisi, ma o loo pisi lava e aai,” o le faamatalaga lea a Ioane i le lua vaiaso mulimuli ane, “ae i le va o gogo, o a tatou taumafaiga, ma le ola ae o a tatou laautotō, o le a tele ni fatu o le a tatou maua e ui lava i ia mea [alisi].” O le a le tele le seleselega e pei ona sa tatou faamoemoeina, ae o le a leai se tasi i le vanu o le a matelaina. Ma na toe foi mai le vaega lea na auina atu e Ioane i Kalefonia ia Novema, ma le toeitiiti lua selau povi, ma fualaau aina eseese, ma ni fatu laau.

Sa fiafia Ioane e lipoti atu e faapea, “Ua tatou maua se puna o le malamalama, ma, i le avea ai o se vaega toatele, ua lagonaina le faalototeleina ma le faamalieina lelei.”³²

---

O le lua o masina talu ona alu le malaga, na malōlō ai Luisa ma lana fanau teine i le Papa Tutasi, o se alā tele e tutasi na tu e pei o se atigi laumei telē i talane o le Vaifate o Sweetwater. O le taumafai ai e feaei i le tumutumu o le papa, na latou vaaia ai igoa o tagata malaga na vaneina ma valiina i luga o le maa. I le malaga ai i le ala, ma le leai o ni isi ae na’o i latou lava i le latou vaega, sa masani ai ona mafaufau Luisa i le Au Paia i le tuua ai na’o i latou i le vaomatua tele. Peitai o igoa, o le toatele lava sa matuai le masani ai, na faamanatu atu ai ia te ia, e le o i latou ia tagata muamua ua uia lenei auala—e masalo foi e le o le mulimuli lea.

O le taimi lea, na ona tau le lagona ai le faapei o ia o se tagata na faate’aese, e ui ina sa tutuliesea lona aiga mai Navu. Na oo mai faamanuiaga i le faate’aina o ia. Sa ia iloaina, ana faapea e le sosola le Au Paia i le vaomatua, semanu latou te le vaaia le tele o mea matagofie sa i ai i le natura.

Mai le mea na tu ai o ia, na mafai ona iloa lelei atu ai e Luisa ia laueleele na latalata ane. Sa tolauapi faasolosolo le vaega a Polika i le pito i lalo o le papa, o taavale solofanua sa faataamilomilo i le faiga e masani ai. I tua atu o i latou, na faataamilo ai le Vaitafe o Sweetwater e pei o se gata e ui atu i laufanua mafola, o lona laualuga o se lanumoana siliva a o nimo i tua atu o le Pa o le Tiapolo, o se pea pupū matagofie e lima maila i sisifo.

Sa ia manatuaina, ua faia e le Atua se lalolagi matagofie ia fiafia ai Ana fanau. Fai mai se tasi o faaaliga, “O mea uma e maua mai i le eleele, ua faia mo le lelei ma le faaaogaina e le tagata, e faafiafia ai mata ma faaolioli ai le loto.”

Sa vane e Luisa ma isi tagata o lana vaega o latou igoa i totonu o le Papa Tutasi, ona mulimuli atu lea i se pioga e ala atu i auala vaapiapi na faapea ona aumaia ai i latou i se vaipuna faalenatura o vai fou ma malulu. Sa latou feinu ma toe feinu, ma le agaga faafetai sa le o le vai tafe palapala ma eleelea lea sa latou faalagolago i ai talu ona latou tuua Uinita Kuata. O le malilie ai, na latou tuua ai le vaipuna ma maua ai lo latou ala e toe foi atu ai i le tolauapiga.

I vaiaso na sosoo ai, sa malaga ai Luisa ma lana fanau teine e ala atu i mato maualuluga, palapala loloto, ma laau o uilo. Sa faia e ana tama teine mea na manaomia ona latou faia, ma o aso taitasi sa latou tuputupu a’e ai i le ola tutoatasi, sa le avea o se avega i se tasi. I se tasi o taeao, na ala a’e ai Faranisisi e sefulutolu ona tausaga ma faia se afi a o le’i feala ma nisi o le tolauapiga. Sa vave ona o mai tagata i le latou nofoaga o le tolauapiga ma faamālō atu ia te ia ma avatu se motumotu e amata ai a latou lava afi.

Sa tusia e Luisa i lana apitalaaga, “Sa matou agai malie atu i luma, ma maua sina mea i aso uma lava.” “Ua ou lagona i le taimi nei le pei e mafai ona ou alu i se isi afe maila.”³³