Pei Ona Faatonu Ai e le Agaga

I le aso 6 o Oketopa, 1849, o le aso muamua lea o le konafesi a le Ekalesia i le tautoulu, na fofogaina ai e le Au Peresitene Sili ma le Korama a Aposetolo e Toasefululua le taumafaiga faafaifeautalai aupito sili ona naunautai a le Ekalesia, talu ona maliu Iosefa Samita. “Ua oo i le taimi,” na folafola atu ai e Heber Kimball i lana saunoaga amata. “Matou te mananao i tagata o le Ekalesia ia tatou fiafia ma aafia i le faasoaina atu o le malo i atunuu uma o le lalolagi.”¹

Talu ona o mai i le vanu, na faaalu ai e le Au Paia a latou taumafaiga i le faato’aina ma ia ola manuia. Ae o le seleselega i lena tausaga na maua ai se seleselega tele, na lava ma totoe ai meaai na maua mo le taumalulu. Ina ua amata me’i ese le Au Paia mai le ‘olo ma fau o latou fale i le taulaga, sa faatulaga i latou e taitai o le Ekalesia i ni uarota se luasefulu-tolu, ia na pule faamalumalu ai i ia uarota taitasi se epikopo. Na amata faatumulia i nofoaga faato’a fou ia le Vanu o Sate Leki ma vanu i matu ma saute, ma e toatele le Au Paia na amataina ni fale kamuta, vili falaoamata, ma fale gaosimea. Na amata ona tupu olaola le nofoaga ua faapotopoto ai a o tapena ai e le Au Paia e faafeiloai ai le nuu o le Atua.²

O le Toasefululua o le a taitaia le taumafaiga fou faafaifeautalai. O le amataga o le tausaga lena, na valaauina ai e Polika ia Charles Rich, Lorenzo Snow, Erastus Snow, ma Franklin Richards e faatutumu avanoa i le korama. O lea na auina atu ai e le Au Peresitene Sili ia Charles i Kalefonia e fesoasoani ia Amasa Limani; o Lorenzo i Italia faatasi ma Joseph Toronto, o se tagata Italia o le Au Paia; o Erastus i Tenimaka faatasi ma Peter Hansen, o se tagata Take o le Au Paia; o Franklin i Peretania Tele; ma le aposetolo ua loa i le tofiga o Ioane Teila i Farani.³

I le konafesi, sa saunoa ai Heber e uiga i le Tupe Faaagaga mo Malaga, o se polokalama fou na mamanuina e fesoasoani i le Au Paia ia tausia feagaiga na latou osia i le malumalu o Navu e fesoasoani ai i e matitiva. Sa faapea atu Heber, “Ua tatou i ai iinei ma ola maloloina ma tele mea e ‘ai, inu, ma fai.” Ae e toatele le Au Paia lē tagolima o loo pa’ulia pea i nofoaga i le Vaitafe o Misuri, nofoaga e mapu ai i Aioua, Navu, ma Peretania Tele. O nisi o taimi, e oo ai le lotovaivai i nei Au Paia ma o ese ai ma le Ekalesia.

Sa ia fesili atu, “Pe tatau ea ona tatou faataunuuina lena feagaiga, pe leai?”⁴

I lalo o le polokalama fou, e foai ai e le Au Paia ni tupe e fesoasoani ai i e matitiva ia faatasitasi mai i Siona. Ona maua lea e tagata malaga mai ni nonogatupe e totogi ai feoaiga, lea na tatau ona latou toe totogia i le taimi lava e mautu ai i Siona. Peitai, ina ia aoga le polokalama, na manaomia ni foai i tinoitupe—o se mea na toaitiiti le Au Paia na mafai ona tuuina atu i se ituaiga tamaoaiga sa faaaoga auaunaga po o tomai e faafesuia’i mo mea e faaaoga nai lo o tupe. Sa valaau atu le Au Peresitene i le Au Paia e foai atu a latou tupe faasili i le faaputuga tupe, ae sa latou talanoaina foi le avanoa o le auina atu o faifeautalai e eli auro i Kalefonia.⁵

Sa i ai lava ni masalosaloga o Polika i lena filifiliga. Sa talitonu o ia, o le manao i le auro na faaleagaina ma faatosina ese ai tagata lelei mai le faamoemoe o Siona. Ae o le auro e mafai ona tautuaina ai se faamoemoega paia pe afai e fesoasoani e faatupeina ai le Ekalesia ma malaga.⁶ Afai na te valaauina ni faifeautalai i eria ia e i ai auro i Kalefonia, atonu e mafai ona latou faaputuina mai ni tupe na matuai manaomia mo le galuega a le Atua.

Peitai, o faifeautalai faapena o le a tatau lava o ni alii lelei ma amiosa’o o e e le sili ae lo latou popole i auro nai lo latou popole i pefu e i lalo ifo o o latou vae.⁷

---

I se vaaiga muamua i ai, sa foliga mai Siaosi Q. Cannon ua le ese mai i le au su’e auro o e na fesavavali a’i solo i le Vanu o Sate Leki e agai atu i Kalefonia. Sa luasefulu ma le lua ona tausaga, sa le’i faaipoipo, ma na tumu i le naunautai o se tagata talavou. Peitai sa le fia aluese mai le aiga. Sa fiafia o ia i mauga tetele ma le agaga toafilemu o le vanu. Ma sa le o ia o se tagata e ma’umau lona taimi e eli ai ni auro. Sa tāua minute uma ia te ia. Sa manao o ia e faitau i tusi, fau se fale piliki palapala i lona fanua i le aai, ma ia i ai se aso e faaipoipo ai i se tamaitai talavou na igoa ia Elisapeta Hoagland.⁸

Sa malaga faatasi atu i sisifo ia Siaosi ma Elisapeta i le vaega lava e tasi i le lua tausaga na muamua atu. I le avea ai ma se tagata matuaoti i lona talavou, na o mai ai Siaosi ma le fafine ma le tamaloa o lona aiga o Leonora ma Ioane Teila e sauni se fale mo isi tagata uma o lona aiga. Sa le toe tele ni aso ae taunuu ane ona uso ma tuafafine laiti i le vanu. Sa latou malaga mai ma lona tuafafine matua ma lona toalua o Mele Alesi ma Charles Lambert, o e na tausia i latou ina ua maliliu o latou matua. Sa naunau lava Siaosi ia toe faatasi ma i latou.⁹

Ae peitai, ao le’i taunuu mai le aiga o Siaosi, na valaauina o ia e taitai o le Ekalesia i se misiona e eli auro i Kalefonia.¹⁰ O le oo mai o le tofiga, sa o se mea na tete’i ai, ma sa le fiafia ai Elisapeta. “E na’o le tasi lava le tausaga lea e valaau ai a’u,” sa fai atu ai Siaosi ia te ia, i le taumafai ai e faamafanafana [o ia]. “Pe e te manao ou te alu mo le tolu tausaga i Farani?”

“E sili atu ia te a’u lou alu e laveai agaga nai lo o le suega o auro, e tusa lava pe umi atu le taimi,” sa fai atu ai Elisapeta.¹¹

Sa le mafai ona tetee i ai Siaosi. A o laitiiti i Egelani, sa vaai atu o ia i faifeautalai e pei o le tamaloa o lona aiga o Ioane ma Uilifoti Uitilafi, ma tulimata’i atu i le taimi o le a ia auauna atu ai foi i se misiona.¹² Ae o se valaauga e eli auro, sa mamao lava lea ma le mea sa ou mafaufauina.

Ina ua uma le aso muamua o le konafesi ia Oketopa, sa fono ai Sioasi ma faifeautalai fou na faatoa valaauina faapea ma isi. Na umi se taimi o talanoa atu Polika ia i latou e uiga i le faamamaluina o mea a le Atua. Sa ia aoao atu, “E ao i se tagata ona ola e le aunoa ma le alofa o le perisitua i lona loto, ae le o le alofa i mea o lenei lalolagi.”¹³

I aso na sosoo ane ai, sa pisi ai Siaosi e sauniuni mo lana misiona. I le aso 8 o Oketopa, sa faamanuia ai o ia e Ioane Teila, Erastus Snow, ma Franklin Richards ina ia manuia i lana misiona ma ia avea o se faataitaiga lelei i isi faifeautalai. Sa latou folafola atu ia te ia, o le a puipui o ia e agelu ma o le a ia toe foi saogalemu mai i le aiga.¹⁴

O le tolu o aso mulimuli ane, sa tuua ai ma le faanoanoa ma le fā’atu mamafatu e Siaosi ia lona aiga faatasi ma isi faifeau eli auro. Sa feololo ni taimi o lona olaga sa fesiitai solo ai, ae sa le’i i ai se taimi muamua na aluese mamao ai mai se tagata o lona aiga mo le sili atu ma se aso se tasi pe lua. Ou te lei iloa po o le a se mea o le a tupu.

Sa fuafua e faifeau eli auro e fetaui ma Addison Pratt ma Jefferson Hunt ma mulimuli atu ai ia i laua i Kalefonia. I le latou agai ese atu mai le vanu, sa afe ai faifeautalai i se patī mo alii faifeautalai na agai atu i Europa. Pe tusa ma le toa selau le Au Paia sa faapotopoto e faatofā atu ia i latou. O nisi sa aai i laulau na laulauina ai soo se ituaiga o meaai, ae o isi sa sisiva i lalo o se faleie tele na faia i ufiufi o taavale solofanua. A o tietie atu Siaosi i le patī, sa ia vaaia le agai mai o le taavale solofanua a Polika Iaga ia te ia.

Sa tu le taavale solofanua, ma sa oso i lalo Siaosi ma lulu le lima o Polika. Na saunoa atu Polika o le a ia manatua Siaosi ma tatalo mo ia a’o toesea o ia. O le faafetai ai i le saunoaga agalelei a le perofeta, sa fiafia ai Siaosi i agamalie lelei ma le faauoga a ona uso a Au Paia, mo se isi po faaopoopo e tasi. I le taeao, sa tulioso ai faifeau eli auro i luga o a latou solofanua ma o atu loa i saute mo Kalefonia.¹⁵

---

Ia Mati 1850, sa asiasi atu ai Mele Ane le faletua o Polika ia Luisa Pratt e vaai pe sa ia manaomia se fesoasoani mai le Ekalesia. Sa le iloa e Luisa pe faapefea ona ia tali atu. O uo e pei o Mele Ane, sa masani ona ofoina atu le fesoasoani po o ni valaaulia e fai ‘aiga faatasi, ae o le olaga e aunoa ma Addison sa matuai tuua toatasi lava, ma e leai se mea na foliga mai e suia lena mea.

“E te fia alu i lou toalua?” Sa fesili atu ai Mele Ane.¹⁶

Sa ta’u atu e Luisa ia te ia, ua uma ona ofo atu se uo e ave lona aiga i Kalefonia pe afai e i ai se taimi e tonu ai i le Ekalesia e auina atu i latou i Motu o le Pasefika. O le faailoa atu o lenei mea ia Mele Ane, sa faapopoleina ai Luisa ina ne’i ova naunau foi o ia e alu. O le nofo ai i le Aai o Sate Leki e foliga mai o le a laua valavala ai ma Addison mo le isi lima tausaga. Ae o le auai faatasi atu ma ia i atumotu, na i ai foi ma ona tulaga e lamatia ai. Na toeitiiti oo i le matutua e faaipoipo ai Ellen ma Frances. Mata o le taimi sili lenei ona lelei e aveese atu ai i laua mai le vanu?

Sa tatalo soo o ia ina ia iloa le finagalo o le Alii. Ae o se vaega o lona loto na pau lava le mea na manao ai, ia tusi atu e Addison se tusi e fai atu ai ia te ia e sau. O le iloa o le mea sa manao i ai o ia [Addison] o le a faafaigofie ai lana faaiuga. Ae o se isi vaega o lona loto sa mafaufau ai, pe sa manao o ia e faatasi atu ia te ia. Pe sa na ia taliaina ea lenei misiona mulimuli nei ona o lona manao lava ia toe alu ese atu ai?

“Ana o a’u o se alii faifeautalai,” sa fai atu ai Luisa ia Uiliata Richards i se tasi o aso, “ou te le ioe lava e aluese umi mai lo’u aiga.” Sa fai atu o ia, na te faia lana misiona i le vave e mafai ai, ona toe foi mai ai lea i le aiga. Sa ataata Uiliata ae leai se tala na fai ane, ae sa mafaufau Luisa sa ioe o ia [Uiliata] i lona manatu.¹⁷

Sa auai Luisa i le konafesi i le taeao o le aso 7 o Aperila. Na toeitiiti atoa le lua itula o saunoa Siaosi A. Samita. Ina ua uma o ia, ona tulai lea o Heber Kimball. Sa faapea atu o ia, “O ni nai valaauga nei o alii faifeautalai i atunuu.” Na valaau e Heber ni alii se toalua i Atumotu o le Pasefika, ae sa leai sana faamatalaga e uiga ia Luisa ma lana fanau teine. Ona ia saunoa lea, “E tuuina atu ia Tomasi Tompkins e alu atu i atumotu ia sa galue ai Uso Addison Pratt ma avatu ai ma le aiga o Uso Pratt.”¹⁸

Na vave oso a’e se lagona lemafaamatalaina ia Luisa, ma na itiiti lava isi mea o le fonotaga sa ia faalogo i ai. Ina ua uma le sauniga, sa ia suea Mele Ane i le lotolotoi o tagata ma tauanau o ia e talosaga ia Polika ia finagalo e valaau foi lona uso ma lona tuagane faaletulafono o Karolaine ma Ionatana Crosby i le misiona. Na malie i ai Mele Ane, ma na maua e le au Crosby le valaauga i le aso na sosoo ai.

I se taimi na le’i mamao ae latou te le’i malaga ese atu, na asiasi atu ai Luisa ma lana fanau teine ia Polika. Sa ia tau atu ia Luisa, na valaauina ma vaetofia o ia e alu atu i atumotu e fesoasoani ia Addison i le aoaoina o tagata. Ona ia faamanuia lea o ia e faapea, o le a tuuina atu ia te ia mea uma na te manaomia, ma o le a ia te ia le mana i luga o le fili, fai se galuega lelei, ma toe foi mai ma le filemu mai lana misiona.¹⁹

---

A o amata malaga atu le au Pratt ma le au Crosby mo atumotu, na faapea ona o ese i Egelani ia faifeautalai na faatoa valaauina i Europa, ma na faia e aposetolo se asiasiga puupuu i le misiona a Peretania, lea na aofia ai ma paranesi i Uelese ma Sikotilani. I le taimi lea, sa naunau ai lava le faifeautalai Take e tolusefulu tasi tausaga le matua, o Pita Hansen, e faaauau atu pea i Tenimaka, e ui lava i faatonuga mai ia Erastus Snow e aua le alu atu iina seia latou o faatasi i ai ma isi faifeautalai Scandinavia.

Sa faaaloalo Pita i le peresitene o le misiona, ae ua fitu tausaga talu ona i ai o ia i lona atunuu moni, ma na matuai manao lava ia avea o ia ma faifeautalai muamua e talai atu le talalelei iina. Sa i ai se vaasuauu na faamoemoe mo Copenhagen i se uafu na latalata ane, ma na tonu ia Pita ua le mafai lava ona toe faatali umi.

Sa taunuu atu o ia i le laumua o Take i le aso 11 o Me, 1850. O le savalivali ai i ona magaala, sa ia lagona le fiafia ina ua toe foi mai i lona atunuu moni. Ae sa atugalu o ia ona o le leai o se tasi iina na fiafia i le malamalama o le talalelei toefuataiina. Ina ua tuua e Pita ia Tenimaka i le fitu tausaga na muamua atu, sa leai ni tulafono a le atunuu e puipuia ai le saolotoga o mea tau lotu, ma na faasāina ai le talaiina atu o aoaoga faavae uma ae na’o aoaoga faavae sa lagolagoina e le malo.²⁰

I [lona] tuputupu a’e, sa le fiafia ai Pita i nei tapulaa, ma ina ua ia faalogo na talia e lona uso i le Iunaite Setete se tapuaiga fou, sa ia faia loa ni taumafaiga uma ia faatasi atu ai ia te ia. O le faaiuga na to’atamai ai lona tamā, o se tagata sa i ai ni talitonuga malolosi. I le aso na alu ese atu ai Pita, na talepe ai e lona tamā lana atopau ma susunu mea sa i ai.

Ae na alu lava Pita ma sa le’i toe tepa mai i tua. Sa me’i atu o ia i le Iunaite Setete ma auai i le Ekalesia. Ona ia amata faaliliuina lea o le Tusi a Mamona i le faaTake ma na malaga i le vaega na muamua atu i le Vanu o Sate Leki. I le taimi lea i Tenimaka, na tuu atu ai e le au faitulafono i ekalesia uma le aiā tatau e faasoa atu ai o latou talitonuga.²¹

O le faamoemoe ai o le a faamanuiaina ana galuega mai lenei talutalu fou o le saolotoga o tapuaiga, sa saili ai e Pita ia tagata o ekalesia na tutusa ni isi o o latou talitonuga ma le Au Paia. O le talanoa ai ma se faifeau lotu Papatiso, sa ia iloa ai, e ui lava i lenei tulafono ae na faasalaina lava e le ekalesia a le atunuu ia tagata mo o latou tautinoga faalelotu. Sa faanoanoa alofa Pita ia i latou, aua sa sauaina foi o ia i le Iunaite Setete mo ona talitonuga. Na le’i umi ae amata ona ia faasoa atu le talalelei toefuataiina i le faifeau ma lana aulotu.

O le lagona ai e faapea o lona tiute, na su’e ai e Pita ia lona tamā, o lē na iloa e uiga i lona taunuu atu o se faifeautalai. I se tasi o aso, na vaai ai Pita ia te ia i luga o le auala ma faafeiloai atu ia te ia. Sa tilotilo atu le toeaina ia te ia ma lona le maitauina o ia. Sa faailoa atu e Pita o ia, ma sa sii le lima o lona tamā e tulei ese ai o ia.

“E leai sa’u fanau,” na ia fai atu ai. “Ae o oe, ua e sau e save’u le filemu o tagata o le atunuu lenei.”

Na toe foi Pita i ana galuega, ma sa le’i faateia o ia ma le’i ano i le ita o lona tamā. Sa ia auina atu ni tusi ia Erastus i Egelani, e logoina ai o ia e uiga i ana gaoioiga i le misiona, ma faaauau pea ona galue i lona faaliliuga o le Tusi a Mamona. Sa ia tusia ma lolomiina foi se tamaitusi faaTake ma faaliliuina ni isi o viiga i lana gagana moni.

Sa le’i fiafia Erastus i le faaiuga a Pita e le usitai i ana faatonuga, ae ina ua taunuu o ia i Copenhagen i le aso 14 o Iuni, sa fiafia Erastus ona na faataatia e Pita se faavae mo le galuega a le Alii e agai ai i luma.²²

---

I le aso 24 o Setema, sa tietie atu ai le aposetolo o Charles Rich i totonu o se tolauapiga a le au eli maina i Kalefonia tutotonu e su’e ia faifeau eli auro. O le afiafi, o le taimi lea na toe foi ane ai le au su’e auro i o latou faleie ma tamai fale, ua tutu molimatagi ma ogaumu, ma sui o latou lavalava susū. E faasolo atu i auvai o le vaitafe lea sa latou galulue ai, na foliga mai le laueleele ua malepelepe i le faitau afe o suo ma piki na eliina.²³

Na toeitiiti atoa le tausaga talu ona tuua e faifeau eli auro le Aai o Sate Leki. Ae o lena umi, na leai se tasi na mauaina ni auro se tele. O nisi o faifeau sa lava ni auro na maua e auina atu ai ni vaega itiiti i le Aai o Sate Leki, o nisi o na mea na faaliusuavai ma faaliliu i tupe. Ae na latou faaaogaina le tele o mea na latou maua e totogi ai le taugata o meaai ma sapalai.²⁴ I le taimi lea, o nisi o le Au Paia i le lotoifale o e na faasolo maumea i le taimi o le pisi o tagata e eli auro, na ofoina atu se fesoasoaniga itiiti. Sa vave ona avea Sam Brannan ma se tasi o alii aupito mauoa i Kalefonia, ae sa ia le toe totogia se sefuluai ma teena soo se sootaga i le Ekalesia.

Na maua e Charles ia faifeau eli auro i la latou tolauapiga. I le taimi mulimuli sa ia asia ai le tolauapiga a le au eli maina, i ni nai masina na muamua atu, ua fau e faifeau ma isi tagata su’e auro se afu i le vaitafe, ma le faamoemoe e aliali ae ai ni auro i le iliili pito i lalo. O le toatele o i latou na faaaluina pea o latou aso e galulue ai i le afu po o le suega o auro. O Siaosi Q. Cannon sa vaaia le faleoloa.²⁵

Ina ua oo i le taeao, ona talanoa atu lea o Charles i alii e uiga i le lumanai o le misiona. Na toeitiiti oo i le taimi e uma ai le taimi lelei o le vaitau o le eli maina, ma o le leai o se faamanuiaina o le misiona na faamautuina ai masalosaloga o Polika e uiga i le sueina o auro. Nai lo o le nonofo ai i le taumalulu i Kalefonia, lea sa maualuga ai le tau o le soifuaga, sa fautuaina atu e Charles ia faauma e nisi o faifeautalai a latou misiona i Atumotu o Hawaii. E taugofie le nonofo ai o faifeautalai iina a o talai atu i le toatele o tagata e tautatala i le Igilisi.²⁶

Sa fai atu Siaosi ia Charles ua sauni o ia e faia soo se mea ua sili ona lelei e manatu i ai taitai o le Ekalesia. Afai na latou mananao e alu o ia i Hawaii, o le a alu. Ma le isi, o fanua e eli ai auro o se nofoaga matautia mo se tagata talavou o le Au Paia o Aso e Gata Ai. Sa le o se mea e le masani ai le faalogo i gaoiga faapea ma fasiotiga tagata e tutupu i totonu o tolauapiga. Sa i ai foi se taimi na fasi ai Siaosi e nisi o le au eli maina ma faamalosi le liligiina o le uisikī i totonu o lona gutu.²⁷

A o le’i tuua le tolauapiga, sa vaetofia e Charles ia faifeautalai mo a latou misiona fou. “Pe a outou taunuu atu i atumotu,” sa ia fai atu ai ia i latou, “ia galulue e pei ona faatonu ai e le Agaga e tusa ai ma o outou tiute.” Sa faapea atu o ia, o le a sili atu mea e silafia e le Agaga nai lo o mea sa na iloaina, po o le a le auala e tatau ona latou uia pe a latou taunuu atu i atumotu.²⁸

Sa le’i leva ae toe foi atu faifeau i le vaitafe e faauma le afu ma asuasu falai mo nisi auro. I ni nai vaiaso mulimuli ane, sa faapea ona latou maua ai ni auro na lava e maua ai e i latou taitoatasi le tai $700. Ina ua uma lea, latou te le’i toe mauaina lava ni isi auro.²⁹

Na le’i leva lena ae latou tuua loa le tolauapiga a le au eli maina ma agai atu loa mo le talafatai. I se tasi o po sa latou faia ai se fonotaga mo le Au Paia i Kalefonia ma isi sa fia auai i le talalelei. Sa popole Siaosi. O faifeautalai sa faamoemoe e lauga i faatasiga faapea, ae sa le’i talai atu lava o ia i ni tagata e le talitonu. Sa ia iloaina o le a iu lava ina lauga, ae sa le’i manao e lauga muamua.

Ae peitai, ina ua uma le amataga o le fonotaga, sa fai atu le faifeautalai sa taitai ia te ia e aoao atu. Sa tulai Siaosi ma le musuā. Sa ia faapea ifo ia te ia lava, “Ua uma ona vaetofia a’u, ma o le a ou le teena.” Sa ia tatala lona gutu, ma sa faigofie lava ona oo mai upu. Sa ia faapea atu, “Ua ese le naunau o le lalolagi ia maua le upumoni.” “E tatau ona tatou matuai faafetai ua tatou maua [le upumoni], faapea ai ma le mataupu faavae e mafai ai ona tatou tuputupu a’e mai le tasi upumoni i le isi.”

Sa tautala o ia mo le isi lima minute, peitai, sa amata ona fenumiai ona manatu, sa leai se mea na ia manatuaina, ma sa tautoai i le vaega atoa na totoe o lana lauga. Ma le matamuli, na saofai ifo ai o ia i lona nofoaga, ma le mautinoa o lona aafiaga muamua i le avea ai o se faifeautalai e talai atu na semanu ai lava se leaga.

Ae sa le’i lotovaivai tele o ia. Sa i ai o ia i se misiona, ma o le a le solomuli o ia pe toilalo i lona tiutetauave.³⁰

---

Pe a o le vaitaimi lea, na vaaia ai e le tamaitai e sefululima tausaga le matua o Frances Pratt le motu o Tubuai mai le taumua o se vaa na aveina ai le silia ma le toa luasefulu o le Au Paia Amerika i le misiona i le Pasefika i Saute. O le taimi lena na fiafia ai Frances, o lē sa le fiafia ma lē fia fegalegaleai ma isi mo se taimi tele o le malaga. Sa fetilotilofa’i solo o ia i le motu i se meavaai laitiiti, ma le faamoemoe e vaai atu ai i lona tama i luga o le matafaga. Sa mautinoa e lona uso matua o Ellen, o le a sau o ia i luga o le vaa i le taimi lava e tuta ai.

Ua leva foi ona talotalo Luisa ia toe faatasi ma Addison, ae na ma’ivasa o ia i le taimi atoa o le malaga, ma sa leai se isi mea itiiti na mafai ona mafaufau i ai, ae o le pa’umatū, ni meaai lelei, ma se moega vaivai. Sa tigaina foi lona uso o Karolaina i ona autafa, sa faafaufau ma tau le mafai ona savali.³¹

I le tuanai ai o aso e lua o tauivi ma matagi na agi faafeagai mai i le vaa ma āau matautia, na tuutaula le vaa e latalata i le motu, ma sa aloalo mai ni alii Tubuai se toalua e faafeiloai i latou. Ina ua la o mai i luga o le vaa, sa fesili atu Luisa pe na i ai Addison i le motu. E leai, na tali mai ai le tasi o i laua. O loo taofia o ia i le motu o Tahiti o se pagota a le kovana o Farani, o lē sa masalosalo i soo se faifeautalai mai fafo sa le auai i le Lotu Katoliko.

Sa malosi lava le loto o Luisa e faasaga i le tala le lelei, ae sa le malolosi lana fanau teine. Na nofo i lalo Ellen ma piilima ona lima, sa pei ona foliga o se papa. O isi teneiti sa savavali solo i luga o le taumua.

Na le’i umi ae taunuu mai se isi vaa, ma e toalua ni alii Amerika na feaei mai i luga o le taumua. O se tasi o i laua o Peniamina Grouard. O le taimi mulimuli na vaai ai Luisa ia te ia i Navu, o ia o se alii talavou aumalosi. O le taimi nei, i le tuanai ai o le fitu o tausaga o avea ma se faifeautalai i le Pasefika, sa foliga mamalu ma malualii. Faatasi ma ni foliga na matuai olioli ma faateia, sa ia faafeiloaia ai ma le agalelei i latou na faatoa taunuu mai i le matafaga.³²

I luga o le matafaga, na faafeiloai ai e le Au Paia Tubuai ia Luisa ma isi tagata o le pasese. Sa talosaga atu Luisa pe mafai ona latou feiloai ma Nabota ma Telii, o uo a Addison mai lana misiona muamua. Sa uu e se tamaloa lona lima. “‘O vau te arata‘i ia ‘oe,” sa ia fai atu ai. O le a ou taitaia oe.³³

Sa alu atu o ia i totonu o le motu ae mulimuli atu ai Luisa, ma ia taumafai lava e talanoa atu ia te ia. Sa mulimuli mai lava i tua atu le isi anoano, ma taliē ao latou o. Sa ofo Luisa i niu uumi sa faamalumalu a’e ma le lauusiusi o vao na soo ai le motu. Sa ia vaaia iinei ma iina ni fale maualalalo na āto i pate papa’e na fai mai i amu.

Sa matuai fiafia Telii ina ua feiloai i faifeautalai fou. E ui ina sa saili malosi o ia mai i se gasegase, ae sa tulai o ia mai lona moega ma amata tapena se taumafataga tele. Sa ia taoina se puaa i se ogaumu, falai ni ‘ia, fai ni falaoa mai falaoamata na faia mai i ‘io o laau o le motu, ma laulau atu ni fualaau taumafamata eseese. E oo ane i le taimi na uma ai ana gasesega, ua faapotopoto atu le Au Paia mai le motu atoa e feiloai i le aumalaga fou.

Sa taumamafa fiafia le vaega a o oso malie a’e i le lagi se masina ua atoa. Ina ua uma lea, sa lolofi atu le Au Paia Tubuai i totonu o le fale, ma saofafai i luga o fala vaovao ao usuina e le Au Paia Amerika ni viiga i le faaPeretania. Ona peseina lea e le Au Paia o le motu ia viiga i la latou lava gagana, o o latou leo sa leotetele ma manino le ogatasi lelei.

A o fiafia o ia i musika, sa tilotilo atu Luisa i fafo o le fale ma faamemelo i le vaaiga mataina. Sa siomia le fale i laau paolo maualuluga ma fugalaau sasama matagofie. Na āti mai le susulu o le masina i lāla i le faitau afe o mamanu eseese. Sa mafaufau Luisa i le mamao na sopoia e lona aiga, ma puapuaga sa latou oo i ai e o mai ai i se nofoaga matagofie faapea, ma sa ia iloaina sa i ai lava le aao o le Atua.³⁴

---

O le lua o masina talu ona taunuu Luisa i Tubuai, na feaei atu ai faifeau eli auro i luga o se tafāmauga e iloa atu ai Honolulu i le motu o Oahu ma faapaiaina Motu o Hawaii mo le galuega faafaifeautalai. O le afiafi na sosoo ai, na tofia ai e le peresitene o le misiona ia Siaosi Q. Cannon e galue i le motu o Maui, e i sautesasae o Oahu, faatasi ai ma Iakopo Keeler ma Enele Bigler.³⁵

O Maui o se motu e fai si telē atu nai lo Oahu. O Lahaina, o lona taulaga autu, e taatia i se mafola o le matafaga ma sa leai se uafu. Mai le vasa, o le tele o le nuu sa punitia e niu ma le mafiafia o laulaau. Sa i ai se mauga maualuga ma umi sa aliali mamao ae i ona tua atu.³⁶

Sa faapea ona galulue loa faifeautalai, ae e le’i leva ae iloa ane, na toaitiiti ni tagata papa’e na nonofo i le motu nai lo le mea na faamoemoeina. Sa amata ona lagona e Siaosi le lotovaivai. Na o mai faifeau eli auro i Hawaii ma le faamoemoe e aoao tagata e tautatala faaPeretania o loo nonofo ai, peitai, e leai se tasi o i latou na foliga na fiafia i le talalelei toefuataiina. Na latou iloa ai, afai e na’o tagata papae latou te talai i ai, o le a puupuu ma lē manuia la latou misiona.

I se tasi o aso, na latou talanoaina ai ni mea latou te filifili ai. Sa latou fesili ifo ia i latou lava, “Pe tatau ona faapatino la tatou galuega i na’o tagata papa’e?” Sa le’i faatonuina lava i latou e talai atu i tagata Hawaii, ae sa le’i faatonuina foi i latou e aua. I Kalefonia, sa na’o na fautuaina i latou e Charles Rich e faalagolago i le Agaga e faatonutonuina la latou misiona.

Sa talitonu Siaosi o le latou valaauga ma le tiute o le faasoa atu o le talalelei i tagata uma. Afai latou te faia ma isi faifeautalai se taumafaiga e aoao le gagana o le atunuu, e pei ona sa faia e Addison Pratt i Tubuai, e mafai ona latou faalauteleina lo latou valaauga ma pa’i atu i loto ma mafaufau o ni tagata se toatele. Sa faapena foi lagona o Enele ma Iakopo.³⁷

Sa vave ona iloa e faifeautalai, o le gagana Hawaii sa faigata ona latou malamalama i ai. Sa foliga mai o upu taitasi o se vaega o le isi upu e sosoo ai.³⁸ Ae e toatele tagata Hawaii sa naunau e fesoasoani ia i latou e aoao [le gagana]. Talu ai ona sa tau le tele ni tusi a’oga i Maui, sa faapea ona oka ai e faifeautalai nisi o tusi mai Honolulu. Sa malosi tele le manao o Siaosi e tautala [faaHawaii], ma sa le misi ai ia te ia se avanoa e faataitai ai ona tautala i le gagana. O nisi o taimi na latou faaaluina ai ma isi le aso atoa i le fale, e faitau ma suesue i ai.

Sa faifaimalie lava ona amata faaaoga e Siaosi le gagana ma le to’a lelei. I se tasi o afiafi, a o saofafai i latou ma ana soa i le fale ma talanoa faaHawaii ma o latou tuaoi, na faafuasei ona iloa e Siaosi, o le tele o mea sa latou talanoa ai, sa malamalama i ai. Sa oso o ia i luga, tuu ona lima i autafa o lona ulu ma alaga atu, na ia maua le meaalofa o le faamatalaga o gagana.

Sa le mafai ona ia malamalama i upu uma na latou fai mai ai, ae sa ia mauaina lo latou uiga atoa. Sa faatumulia o ia i le loto faafetai, ma sa ia iloaina na faamanuiaina o ia e le Alii.³⁹