Soo se Nofoaga i le Lalolagi

Ia Tesema 1927, sa sauni ai Reinhold Stoof, o le peresitene o le Misiona a Amerika i Saute, e tuua Atenitina—pe ana faapea e puupuu.

Ina ua sau Reinhold i Buenos Aires i le sefuluvalu masina na muamua atu, sa ia faamoemoe e galulue ma tagata malaga mai Siamani i le gagana Siamani. Ae sa taape solo tagata Siamani i le nuu ma sa faigata ona maua, ma faigata ai ona faia le galuega faafaifeautalai ia i latou. Afai e tatau ona tuputupu ae le Ekalesia e pei o se tapeneto i Amerika i Saute, e pei ona valoia e Elder Melvin J. Ballard, o le a manaomia e Reinhold ma lana vaega toalaiti o faifeautalai ona avatu le talalelei i tagata e tautatala faaSipaniolo.¹

I le avea ai ma se tagata o le Au Paia na fanau mai Siamani sa tau le iloa se upu faaSipaniolo, sa amata loa ona suesue Reinhold i le gagana i le taimi lava lena. Ae sa ia lagonaina pea lona tiutetauave mo tagata Siamani i le konetineta. Sa ia iloa sa i ai ni faapotopotoga tetele o tagata fai mai e tautatala faa-Siamani i le nuu tuaoi o Pasila. O le mea moni, a o lei toe foi atu i le Iunaite Setete, sa fautuaina e Elder Ballard le auina atu o faifeautalai i nei nuu e fua lo latou fiafia i le talalelei.

Sa iloa e Reinhold ni nai Au Paia Siamani ua nonofo i Pasila, ma sa ia talitonu e mafai ona latou fesoasoani e faatutu ni paranesi a le Ekalesia i o latou taulaga ma nuu. Faatasi ai ma faasolo telegese o le galuega i tagata fai mai Siamani i Buenos Aires, sa foliga mai ua fetaui lava le taimi e asiasi ai i Pasila.²

I le aso 14 o Tesema, na tuua ai e Reinhold se faifeautalai e vaaia le galuega i Atenitina ae malaga atu i Pasila ma se faifeautalai e igoa ia Waldo Stoddard. Sa la afe muamua i São Paulo, o se tasi o nuu sili ona telē i Pasila, lea sa la faamoemoe e maua i ai se tagata o le Ekalesia ua siitia atu iina i le uma ai ona auauna atu i le Misiona a Suisi-Siamani. Ae sa lei manuia le la sailiga, ma o le nuu lava ia na faamaonia le faigata tele mo le galuega faafaifeautalai. E toatele tagata Siamani fai mai i São Paulo, ae e pei ona i ai i Buenos Aires, sa taape solo i latou i le nuu.³

I se vaiaso mulimuli ane, na malaga ai Reinhold ma Waldo i se nuu laitiiti e igoa o Joinville, i Pasila i saute. Na faavaeina le nuu e tagata fai mai Europa i matu i le vaitau o le 1850, ma o le toatele o tagata sa nonofo ai iina sa tautatala lava faaSiamani. Sa agalelei tagata ma sa foliga e fiafia i le talalelei. Sa tufatufa atu e Reinhold ma Waldo ni tamaitusi ma faia ni fonotaga se lua i le nuu. I taimi uma e lua, e silia ma le selau tagata na auai. Sa faapena foi le fiafia o faifeautalai ina ua la talai atu i isi aai i le eria. I lo la aso mulimuli i Joinville, sa valaaulia ai i laua e auauna atu i ni tamaitai mama‘i se toalua.

Ina ua mavae le faaaluina o le tolu vaiaso i totonu ma talaane o Joinville, sa toe foi atu Reinhold i Atenitina ma le fiafia i mea sa ia maua i Pasila. “O le galulue faatasi ma tagata Siamani i Buenos Aires o le a lelei i taimi uma,” sa ia faailoa atu ai i le Au Peresitene Sili, “ae e leai se mea e faatusalia i se galuega i tagata Siamani i Pasila.”

Sa manao o ia e auina atu faifeautalai i Joinville i le taimi lava lena. “I lou olaga sa avea lava au ma se tagata e mafaufau o le a lelei mea uma, ae le o le soona naunau tele e le vaaia ai ataata ma mea faalavefau,” na ia tautino mai ai. “Ae ou te toe fai atu: O lenei Pasila i Saute o le nofoaga lea!”⁴

---

Pe tusa o le taimi na toe foi mai ai Reinhold Stoof mai Pasila, na taunuu ai John ma Leah Widtsoe i Livapulu, Egelani, e amata la la‘ua misiona. Sa vave ona la lesitalaina Eudora i se aoga maualuga i le lotoifale ma faamautu ai i o latou olaga fou. Sa talia e Leah le suiga. Na te lei auauna atu lava i se misiona pe tuuto atu foi le tele o le taimi e faigaluega ai i fafo atu o lona fale, ma o aso uma lava e aumaia ai ni aafiaga fou. Sa oo mai le galuega faafaifeautalai o se mea masani ia te ia, ma sa fiafia o ia e auauna faatasi ma John, o lana galuega ma tofiga faale-ekalesia sa masani ona laua valavala ai.⁵

Toeitiiti atoa le tolusefulu tausaga talu ona la o mai i Europa mo le a‘otauina o John. I lena taimi, sa matuai suia lava le Ekalesia i le konetineta atoa. O le muta ai o le feoai atu o le toatele i Iuta o lona uiga pe o le luasefulu-valu afe o le Au Paia ua nonofo nei i Europa, toetoe lava o le afa o i latou e tautatala faaSiamani. O le aufaitio leaga e pei o William Jarman sa mouese atu mai le vaai, ma o le tele o nusipepa ua lolomiina nei ni lipoti talafeagai o konafesi a le Ekalesia pe sa lelei foi ni faamatalaga na faia i galuega lelei a le Au Paia.⁶

Ae, a o asiasi atu Leah ma John i paranesi i le konetineta atoa, sa la lagonaina ni faalealofa ma le le fiafia i le Au Paia. O nisi o sauniga o le Ekalesia, e pei o faamanuiaga faapeteriaka ma tapuaiga i le malumalu, sa le‘i maua i Europa. Ma talu ai ona ua taofia e le Ekalesia le faalauiloaina o taumafaiga o feoaiga, e toalaiti lava le Au Paia Europa na mafai ona faamoemoe e auai i nei sauniga.⁷

O isi mea na faatuta’ia ai le alualu i luma. O faifeautalai na o mai mai Amerika sa laiti ma sa tele ina leai se poto masani nai lo o e na muamua atu ia i latou. O le toatele o i latou sa tau le mafai ona tautatala i le gagana o le misiona, ae i le tele lava o tulaga, sa tuu i faifeautalai e vaaia aulotu—e oo lava i nofoaga sa i ai tagata malolosi, ma gafatia o e na fia sefulu tausaga o i ai i le Ekalesia. O le faalagolago i nai tupe feoloolo na maua o le sefuluai, o nei paranesi e masani ona totogiina falefaafiafia e potopoto ai i itu matitiva o le taulaga, sa faigata ai ona tosina atu ni tagata fou. O le leai o ni Aualofa, Peraimeri, Faalapotopotoga o le Mutuale, ma Aoga Sa na faaitiitia ai foi le manaia o le Ekalesia i le Au Paia o Aso e Gata Ai faapea foi ma tagata na ono avea ma tagata o le Ekalesia.⁸

O Leah, e pei o John, sa naunau e auauna atu i le Au Paia i Europa. O lona tiutetauave autu lava o le taitaia lea o le galuega a le Aualofa i Europa, ma e lei leva ona taunuu i Egelani, ae amata ona ia tusia lesona a le Aualofa e uiga i le Tusi a Mamona mo le tausaga a sau. I lana savali muamua lava i le Aualofa i Motu o Peretania, na lolomiina i le Millennial Star, sa ia faailoa atu ai lo latou mamao mai le laumua o le Ekalesia ae sa ia faailoa atu lona manatu o Siona e le o se nofoaga e tasi.

“Aua, o fea o i ai Siona?” na ia fesili ai. “O Siona o le ‘loto mamā,’ ma atonu o soo se nofoaga i le lalolagi e filifili ai tagata e auauna atu i le Atua i le atoatoa ma le upumoni.”⁹

A o malaga solo Leah ma John i le misiona, ma aoao atili ai i auala e fesoasoani ai i tagata o Europa, sa fai lava ma foi atu o laua mafaufauga i lo la atalii o Marsel. Sa faigata ia John ona asiasi atu i le eria lea sa auauna atu ai ma le faamaoni lona atalii. Ae na ia maua le mafanafana mai se aafiaga na ia maua a o lei leva ona maliu Marsel, ina ua sau le agaga o le taulealea ma faamautinoa atu ia te ia sa fiafia o ia ma pisi i le galuega faafaifeautalai i le isi itu o le veli. O le savali na tuuina atu ai ia John le lototele e feagai ai ma le olaga e aunoa ma lona atalii.¹⁰

Sa maua foi e Leah le malosi mai lenei faamautinoaga. I le taimi muamua, o le iloaina sa galue ma le fiafia Marsel i le lalolagi o agaga sa lei lava lea e toso ese mai ai o ia mai lona atuatuvale. Ae o le misiona na suia ai lana vaaiga. “O le malamalama o loo pisi lo ma atalii iina a o ma i ai iinei i le galuega sili lava e tasi ua aumaia ai ia te a‘u se faaosofia faaopoopo e faateleina ai lo’u galue ma le naunautai,” sa ia tusi atu ai i se tusi i se uo i Iuta. O le maliu o Marsel o se manatuaga tiga pea, ae sa ia maua le faamoemoe ma le faamalologa ia Iesu Keriso.

“E leai se mea vagana le talalelei e mafai ai ona onosaia se aafiaga faapea,” sa ia molimau atu ai. Ma o lenei o lona faatuatua i le mana faamalolo o le Alii sa le maluelue. “Sa manumalo i le suega,” na ia tusi atu ai. “Ua aoga.”¹¹

---

I le faaiuga o Mati 1929, na faaleagaina ai e timuga ma matagi le fale o Bertha ma Ferdinand Sell i Joinville, Pasila. Mo Bertha, sa oo mai le afa i se taimi sili ona leaga. Sa la lagolagoina ma Ferdinand, o laua uma o tupulaga lona lua o tagata malaga mai Siamani, le la fanau e toafitu e ala i le faatauina atu faataamilo o le susu i le aai. Talu ai na mafatia Ferdinand i se faalavelave lea na tuua ai o ia ua le mafai ona kiliva atu le susu i la tagata faatau, sa fai ma galuega a Bertha le faia o kiliva, tusa pe timu pe la. Sa le afaina sa ma’i sela o ia.¹²

I le aso lenei, sa tele se taimi na fealuai ai Bertha e fai lea kilivia pe a uma lesi kiliva e ui i le leaga o le tau. Sa foi atu o ia i le aiga ma le vaivai tele, ae ina ua ia ulu atu i le fale, sa ia iloa atu se fasi nusipepa i luga o le laulau. Sa ia uu mai ma fesili atu, “O fea na sau ai lenei nusipepa?” Sa leai se tasi o lona aiga na iloaina.

Sa i ai i le pepa se faasalalauga mo se sauniga a le Au Paia o Aso e Gata Ai i lena po i Joinville. “E maeu le manaia! Ou te lei faalogo lava e uiga i lenei ekalesia,“ sa ia fai atu ai i lona toalua. “Ua valaaulia i tatou uma e o atu iina.”

Sa lei fiafia i ai Ferdinand. “O le a le mea o le a tatou faia i se fonotaga ma ni tagata ese?” na ia fesili ai.

“Ta o,” na finau atu ai Bertha.

“O loo e lelavā,” na ia fai atu ai. “Ua leva ona e savali i le aso. E sili ai le aua e te alu.” Ma le isi, o lona soifua maloloina e tatau ona mafaufau i ai. Ae faapefea pe afai na te soona tausoa’i o ia lava ia oo atu i le fonotaga?

“Ae ou te fia alu,” na ia fai atu ai. “E i ai se mea o loo musumusu mai e tatau ona ou alu.”¹³

Sa iu ina gauai atu i ai Ferdinand, ma sa la savavali atu ma Bertha i le taulaga faatasi ma ni isi o le la fanau. Sa mafiafia auala i le palapala mai timuga o le aso, ae na fetaui le taunuu atu o le aiga i le sauniga e faalogologo ai i ni faifeautalai se toalua e tautatala faaSiamani, o Emil Schindler ma William Heinz, o talanoa e uiga i le talalelei toefuataiina a Iesu Keriso. Na o mai faifeautalai i Joinville i le ono masina na muamua atu faatasi ma Peresitene Reinhold Stoof, o lē sa toe foi atu i Pasila e amata se paranesi i le aai.

A o taumafai nisi o faifeau i le taulaga e faa faasagatau mai tagata ia i laua, sa vave lava ona puipuia e faifeautalai o laua talitonuga. Sa la tufatufaina atu ni tamaitusi ma tuuina atu ni atafaasolo lelei e uiga i le Ekalesia. Ua la faia nei ni sauniga masani i le afiafi ma se aoga Sa mo le pe tusa ma le fasefulu tamaiti aoga. Ae, sa leai se tasi i Joinville ua auai i le Ekalesia.¹⁴

Ina ua uma le fonotaga, sa fai mai tagata uma “amene” ma tuua le faletele. A o laa atu Bertha i fafo, sa oso faafuasei lona sela. Sa faanatinati atu Ferdinand i totonu o le fale ma valaau atu i faifeautalai mo se fesoasoani. Sa o mai Emil ma William i le taimi lava lea ma toe sii atu Bertha i totonu. Sa tuu o laua lima i luga o lona ulu ma tuu atu ia te ia se faamanuiaga faaleperisitua. Sa lei pine ae toe malosi o ia ma toe savali atu i fafo, ma ataata.

“Sa la faia se tatalo mo a‘u,” sa ia fai atu ai i lona aiga, “ma o lenei ua ou malosi.”¹⁵

Sa fesoasoani faifeautalai i le aiga e toe foi atu i lo latou fale, ma sa vave ona faamatala atu e Bertha i ona tuaoi le mea na tupu. “Ou te mautinoa lenei mea,” sa ia fai atu ai i ana uo. “E moni le Ekalesia.” Sa matuai fiafia lava o ia. Sa mafai ona ia lagonaina le moni o le talalelei.

O le aso na sosoo ai, na saili atu ai Bertha i faifeautalai e ta‘u atu ia i laua ua ia manao nei la te papatisoina o ia ma lana fanau.

I le lua vaiaso na sosoo ai, na asiasi atu ai alii faifeautalai i le aiga ma aoao i latou i lea lesona ma lea lesona e uiga i le talalelei toefuataiina. Sa lei manao Ferdinand ma le teine matua, o Anita, e auai i le Ekalesia i lena taimi. Ae na papatisoina e Emil ma William ia Bertha ma le toafa o lana fanau—o Theodor, Alice, Siegfried, ma Adele—i le aso 14 Aperila i le Vaitafe lata ane o Cachoeira. O i latou ia o uluai Au Paia o Aso e Gata Ai na papatisoina i Pasila.

E lei umi ae auai atu uo ma tuaoi o Bertha faatasi ma ia i fonotaga, ma e lei leva, ae faatuina se paranesi O Le Ekalesia a Iesu Keriso o le Au Paia o Aso e Gata Ai i Joinville.¹⁶

---

I lena lava vaitau e tasi, i Cincinnati, Ohaio, sa faasalalau ai e le ekalesia Pesipeteriane le faatau atu o se tamai falesa piliki i le amataga o le 1929. O le falesa sa tusa ma le fitusefulu tausaga le tuai ma sa i ai i se auala taloto i le faatausiusiuga i matu o le eria i le ogatotonu o le taulaga. E ui e le tulaga ese le matagofie e pei o isi falesa po o sunako i le nuu, ae sa i ai se faitotoa faaofuofu matagofie, se olo teuteu, ma ni faamalama tetele e faasaga i le auala.¹⁷

Sa vave ona vaaia le falesa e Charles Anderson, o le peresitene o le Paranesi a Cincinnati, ma ona fesoasoani, o Christian Bang ma Alvin Gilliam. E pei o le toatele o peresitene o paranesi i le Ekalesia, ua leva ona manao Charles e sue se falelotu tumau mo lana aulotu. I lena taimi, sa naunau lava taitai o uarota ma paranesi i le Ekalesia atoa e fausia pe faatau ni falelotu e i ai ni masini faamafanafana faaonaponei, paipa i totonu o le falelotu, ma moli eletise. E ui ina sa faapelepele e Charles ia manatuaga uma o faleoloa tuai ma isi fale mautotogi sa potopoto ai le Paranesi a Cincinnati i le aluga o tausaga, sa ia iloaina sa na o ni fale le tumau ia mo le Au Paia. O le iuga lava, o le a toatele le paranesi pe faamuta foi se lisi, ma o le a tatau ona sue e le Au Paia se isi nofoaga e potopoto ai.¹⁸

Sa faigata le taamilosaga. Sa taumafai i taimi uma Charles e faamautu le faletele aupito manaia, ma sili ona faaaloalogia sa mafai ona ia maua. Mo le tele o tausaga, sa lei lelei ni manatu o le nuu i le Ekalesia, ma o nisi tagata sa matuai mumusu e mautotogi ai le Au Paia o Aso e Gata Ai. Sa galulue Charles ma le paranesi ia suia manatu e uiga i le Ekalesia e ala i le faia o fonotaga i auala, fai fua ni konaseti ma tala faatino, ma valaaulia tagata latou te tapuai faatasi i le Aso Sa. O nei taumafaiga sa fai si faamanuiaina, ma na oo ina faigofie ai ona maua ni faletele fou mo sauniga. Ae o le fesiitai soo mai lea auala i lea auala na faalavelaveina ai le mafai e le Au Paia ona tatai mai tagata liliu mai i le nuu.

O le iloaina o le faafitauli, na fautuaina ai e le peresitene o le misiona i le lotoifale ia Charles e amata ona saili se falesa tumau mo le Au Paia i Cincinnati. Ua oo nei le aofai o tagata o le paranesi i le tusa ma le fitusefulu, o le toatele o i latou o tamaitai ma alili talavou e faigaluega o e na ola ae i le eria. Sa fou i latou i le Ekalesia, ma o le toatele o i latou sa na o le pau lea o tagata o le ekalesia i o latou aiga. Na tuuina atu e le paranesi ia i latou ni korama o le perisitua, se Aualofa, se Aoga Sa, se Peraimeri, ma se MIA e fesoasoani ia i latou ia tuputupu ae i le talalelei. Pau lava le mea na latou manaomia i le taimi nei o se fale.¹⁹

O le taimi lava na faia ai e Charles ma ona fesoasoani se ofo i le falesa Pesipeteriane, sa sau loa le peresitene o le misiona i Cincinnati ma asiasia le fanua. Sa ia faamaonia le faatauga ma galulue faatasi ma Charles e faamautu le faatupeina mai le laumua o le Ekalesia ina ia maua ma toe faafou le fale.²⁰

O nisi o faifeau Pesipeteriane, i le taimi lea, sa feitai ina ua latou iloa ua faatau e le Au Paia o Aso e Gata Ai le falesa. I aso ua mavae, sa auai ai tagata lotu Pesipeteriane i Cincinnati i taumafaiga e faitio ma tauleaga le Ekalesia. E mafai faapefea ona mafaufau le aulotu e faatau atu lona falesa i le Au Paia?

Sa lagolagoina e ni nai tagata Pesipeteriane maualuluga i Cincinnati le faatauga, sa lotomalilie i le iloa o le a tumau pea ona avea le falesa o se nofoaga e tapuai ai. Ae sa taumafai lava faifeau e fai mea uma i lo latou malosi e taofia ai le Au Paia mai le faia o le faatauga. Ina ua le manuia a latou taumafaiga, sa latou talosagaina Charles e faamaea le faatauga e ala atu i se tagata e tu i le va ina ia le faaalia ai i faamaumauga lautele na faatau atu e le au Pesipeteriane la latou falesa i le Au Paia o Aso e Gata Ai. Sa tiga Charles i le talosaga, ae na iu lava ina ia faatulagaina ina ia liliu muamua atu le fale i se loia ona sosoo ai lea ma le Ekalesia.²¹

Na vave ona suia le tautotogo i le taumafanafana, ma sa amata ona faitau aso le paranesi i le taimi e maea ai le toe faafouga o le fale. O le faapaiaga o le falesa na folafola mai o le a avea o se fuafuaga maoae. I ni nai masina, o le a iu ina maua e le Au Paia a Cincinnati se nofoaga e mafai ona latou ta’ua o sā latou lava.²²

---

O le taimi lea, i le aai o Tilsit i Siamani i matusasae, sa avea ai Otto Schulzke e fasefulu-lima tausaga le matua, ma se tasi o nai peresitene o paranesi o le lotoifale na valaauina i le konetineta o Europa.

O Otto o se tamaloa puupuu sa faigaluega i se falepuipui ma sa i ai sona talaaga o se tagata pāū.²³ I le amataga o lena tausaga, pe a ma se masina a o lei maua lona valaauga, sa ia faatiga ai i le afa o le paranesi ina ua ia talanoa malosi atu i le taimi o se lesona o le MIA. Sa tuua e nisi tagata le sauniga ma le fetagisi. O isi na tali faaamuamu atu ia te ia. O faifeautalai, o e sa taitaia le paranesi i lena taimi, sa foliga mai sa le fiafia ia te ia.

O le mea moni, a o lei siitia atu i se isi nuu, sa popole faifeautalai e uiga i le avea o Otto ma peresitene o le paranesi. “E leai se tasi o le a lagolagoina o ia,” na la fai atu ai i le tasi ma le isi.²⁴

Ae sa manatu faatauvaa faifeautalai i le tamalii matua atu, ma sili atu ona poto masani. O le tuuto atu o lona aiga i le Ekalesia sa lauiloa i le eria. I ni tausaga na muamua atu, sa faalogo ai lona tama, o Friedrich Schulzke i ni tala taufaafefe e uiga i faifeautalai “Mamona”, o lea sa ia tatalo ai ma le faatauanau ina ia taumamao ese i laua mai lona fale ma lona aiga. Ma ina ua iu ina tutu atu faifeautalai “Mamona” i lona faitotoa, sa ia tuliesea i laua i se salu.

I se taimi mulimuli ane, sa feiloai ai Friedrich i ni alii talavou se toalua o e na faailoa mai i laua lava o ni faifeautalai mai Le Ekalesia a Iesu Keriso o le Au Paia o Aso e Gata Ai. Sa la valaaulia o ia i se fonotaga, ma sa matua faagaeetia lava o ia i mea sa ia faalogo i ai, o lea sa ia valaaulia ai alii faifeautalai e talai atu i lona fale. Peitai, ina ua la taunuu atu, sa faateia o ia i le vaaia o se tasi o i laua o uu se Tusi a Mamona, ma sa ia iloaina i le taimi lava lea na auai i laua i le ekalesia tonu lava lea sa ia taumafai e aloese mai ai. Ae, sa ia faatagaina ma le musuā i laua e tautatala, ma e lei umi ae ia iloa o i laua o avefeau mai le Atua.

E tasi le tausaga mulimuli ane, ae auai i laua ma lona faletua, o Ana, i le Ekalesia, ma o Otto ma nisi o ona tei e lei leva ae mulimuli atu i le la faataitaiga.²⁵

Ina ua amata le taua i le 1914, na tuua e faifeautalai le eria, ma na avea ai Friedrich ma peresitene fou o le paranesi. E ui lava na te lei umiaina le Perisitua Mekisateko, ae sa ia auauna atu ma le mataalia i le valaauga. E faapotopoto lana paranesi i lona fale, ma latou te suesue faatasi i le talalelei ma aoao e uiga i mea matagofie na faapolopolo e le Alii mo i latou. Soo se taimi lava na lofituina ai o ia i ona tiutetauave, e tootuli ifo o ia ma ole atu i le Alii mo se fesoasoani.²⁶

Sa auauna atu foi Otto o se peresitene o le paranesi i se taimi na muamua atu, a o lei leva ona uma le taua. I lena taimi, sa taumafai pea le Paranesi o Tilsit ia toe foi i le olamau mai le faatafunaga, ma e toatele tagata na o ese mai le Ekalesia. O Otto, e ui i le le taofiofi pei ona sa i ai o ia, e mautinoa lava sa lei foliga mai o ia o se tagata sili ona lelei e toe faaola le paranesi, ae sa ia faia se taumafaiga faapitoa na manaomia e taulima ai lea tulaga. I lona tausaga muamua o se peresitene, e luasefulutolu tagata i Tilsit na auai i le Ekalesia.²⁷

O le aafiaga muamua o Otto i le avea ai ma peresitene sa na o ni nai tausaga le umi ona toe foi atu lea o faifeautalai i le eria ma vaaia le tele o paranesi. I le taimi nei, faatasi ai ma le manao o Elder Widtsoe e faia paranesi i Europa ia sili atu le lagolagoina ma le puleaina o i latou lava, sa valaauina ai Otto ma isi Au Paia i le lotoifale e toe taitai.²⁸

Ae sa tumau pea le fesili: Mata e talia e le Au Paia i Tilsit lana taitaiga, e pei ona sa latou faia i le taimi ua tuanai? Pe o le a latou mumusu e lagolago o ia, e pei ona valoia e faifeautalai?

Sa i ai i le paranesi ni Au Paia faamaoni e toatele—pe tusa ma le onosefulu pe a tagata na auai i sauniga i vaiaso taitasi—ma sa latou naunau e auauna atu i le Alii. Ae ina ua mavae ona taitaia e faifeautalai talavou, atonu o le a latou le tali lelei atu i se tamalii pāū matua atu, o lē sa itiiti sona onosaia o mea faavalevalea.

I le avea ai ma se peresitene o le paranesi, na faamoemoe Otto i le Au Paia ia ola i le talalelei. Ma sa le fefe o ia e ta‘u atu ia i latou lena mea.²⁹