Talafaasolopito o le Ekalesia
Mataupu 11: Mamafa Naua


“Mamafa Tele,” mataupu 11 o le Au Paia: O Le Tala o le Ekalesia a Iesu Keriso i Aso e Gata Ai, Voluma 3, Lototele, Faatamalii, ma le Tutoatasi, 1893–1955 (2021)

Mataupu 11: “Mamafa Naua”

Mataupu 11

Mamafa Naua

Ata
alii e toalua ua noatia o loo tutu i luma o matasele

I le afiafi o le aso 6 o Aokuso, 1914, sa lafi ai Arthur Horbach, o se tagata e sefulufitu tausaga le matua o le Au Paia o Aso e Gata Ai i Liège, Peleseuma, ao pei o timu to pulufana a Siamani i luga o lona aai.1 I le amataga o lena taumafanafana, sa tagatavaleina ai e se tagatanuu Serepia le suli i le Malo o Europa Austro-Hungarian, ma faaoso ai le taua i le va o Auseteria-Hanikeri ma le Malo o Serepia. E lei leva ae auai faatasi atu i le taua ia malo uma e lua. E oo atu i le amataga o Aokuso, ua tau Serepia, Rusia, Farani, Peleseuma, ma Peretania Tele ma Auseteria-Hanikeri ma Siamani.2

O Peleseuma, i le amataga o se malo e le faaituau, na ulufale atu i le feteenaiga ina ua amatalia e vaegaau a Siamani se osofaiga o Farani e ui atu i le tuaoi i sasae o Peleseuma. O Liège o le uluai aai na fatuina se faalavefau maoae muamua mo le autau osofai. E sefululua olo maualuluga na siomia le aai, ma o le olo muamua na taofia Siamani mai le ulufale atu. Ae o le osofaiga sa le mafaatusalia. E faitau afe fitafita na osofaia ’olo, ma sa amata ona faatoilaloina le puipuiga a Peleseuma.

Sa lei pine ae solia e fitafita Siamani le laina a Peleseuma ma pueina Liège. Sa sosolo atu le au osofai i le aai, gaoia fale, susunu fale tetele, ma tafanaina tagata o le nuu.3 Na sosolaese Afa ma lona tina, o Mathilde, mai fitafita. O le limasefulu pe sili atu foi o isi Au Paia i Liège sa lamatia uma, pei lava o Afa, ae na tu mai pea i lona mafaufau ia faifeautalai na auauna atu i le taulaga. Sa ia faaaluina le tele o lona taimi ma faifeautalai ma iloa lelei i latou. Pe na afaina i latou i le osofaiga?4

Na mavae atu aso. Sa nonofo Afa ma lona tina ma le fefefe i vaegaau a Siamani ma le mamafa o osofaiga na osofaia ai ’olo e lei faapagotaina. Sa faataapeapeina le Au Paia o Aso e Gata Ai i le aai atoa, faatasi ai ma ni nai tagata o le paranesi sa faaputuputu faatasi i se sela. Sa siitia atu se vaega o fitafita i le fale tele mautotogi lea sa masani ona feiloai ai le paranesi. O le mea e lelei ai, o Tonia Deguée, o se tagata matua o le Ekalesia sa tautala i le gagana Siamani, na vave lava ona maua le faatuatuaga o fitafita osofai ma faatauanauina i latou e aua nei faaleagaina le faletele po o ana meaafale.5

Mulimuli ane, na iloa e Afa na saogalemu ia faifeautalai. O le konesula o Amerika i Liège na faatonuina i latou e o ese mai le aai i le aso muamua o le osofaiga i pomu, ae o poloka o le auala na taofia ai i latou mai le mauaina o upu o le aveeseina o Afa po o isi tagata.6

O le mea moni, sa tuua e faifeautalai mai le konetineta atoa o Europa, o latou fanua ma galuega. “Faamalolo uma faifeautalai Siamani ma Farani,” sa uaealesi atu ai Peresitene Iosefa F. Samita i taitai misiona a Europa, “ma faaaoga le faautautaga e tatau ai e uiga i le siitia atu o faifeautalai uma mai atunuu e le masani ai faapea foi ma atunuu o loo mamafa ai fetauaiga i misiona a le Iunaite Setete.”7

Sa vave ona lagona e Afa le toesea o faifeautalai. I le ono tausaga talu ona la auai ma Mathilde i le Ekalesia, sa faalagolago le la paranesi i faifeautalai mo le taitaiga faaleperisitua. O lenei la, na o le pau tagata na umia le perisitua i le paranesi ua na o se aoao ma tiakono e toalua—o se tasi o i latou na o Afa. E lei atoa se tausaga talu ona ia mauaina le Perisitua Arona.8

Ina ua pa’ū atu Liège i lima o Siamani, sa le toe fono faatasi le paranesi. Sa siitia atu fitafita sa nofoia le latou fale fono, ae sa musu le pule o le fanua e tuu le paranesi e feiloai iina. O aso uma o se tauiviga mo le ola ai. Sa oo ina tau le maua ni meaai ma sapalai o aso uma. O le fiaaai ma le faanoanoa na lofituina ai le aai.

Na iloa e Afa o tagata uma i le paranesi na naunau e faapotopoto mo tatalo ma le faamafanafanaga. Ae a aunoa ma se falelotu ma se tasi ua i ai le pule e faamanuia le faamanatuga, e mafai faapefea ona latou toe faaauau o se paranesi?9


A o salalau atu le taua i Europa, sa mafaufau Ida Samita pe mafai faapefea ona ia fesoasoani i fitafita Peretania e tuua le malae o le taua. O ia ma lona toalua, o le aposetolo o Ailama M. Samita, na siitia atu i Livapulu ma le la fanau e toafa pe a ma se tausaga na muamua atu. O Ailama, le atalii ulumatua o Iosefa F. Samita, sa auauna atu o se peresitene o le Misiona a Europa. Sa lagolagoina e Ida le galuega, ae sa ia filifili e le auai i le galuega faafaifeautalai—po o soo se auaunaga i fafo atu o la latou paranesi laitiiti o le Ekalesia—a o i ai pea sana fanau laiti i le fale.10

E ui i lea, i se tasi aoauli, na vaai ai Ida i se faaaliga na tusia e le pulenuu o tamaitai o Livapulu, o Winifred Rathbone, ma valaau atu i faalapotopotoga a tamaitai i le aai e auai faatasi ma isi tamaitai volenitia i Peretania Tele atoa i le toloseina o ofu mafanafana mo fitafita. Na iloa e Ida o le faitau selau o afe o fitafita Peretania, e aofia ai nisi o le Au Paia o Aso e Gata Ai, o le a matua manaomia lava ia lavalava e sao mai ai i le taumalulu o le a oo mai. Ae sa ia lagona e leai sona aoga.

“O le a se mea e mafai ona ou faia e fesoasoani ai i lenei tamaitai?” sa ia fesili ai ia te ia lava. “Ou te lei su’ia lava se mea i lo‘u olaga.”11

Ona foliga mai lea o se leo o talanoa atu ia te ia: “O le taimi lenei mo Aualofa o le Misiona a Europa e laa atu ai i luma ma ofo atu a latou auaunaga.” Sa matua faagaeetia Ida i ia upu. O le Aualofa a Livapulu e toalaiti—toavalu tagata toaaga, i le tele lava—ae e mafai e tamaitai ona faia la latou vaega.12

Faatasi ai ma le fesoasoani a le failautusi o le misiona, sa faatulagaina ai e Ida e feiloai ma Winifred i le aso na sosoo ai. Sa tatavale lona fatu a o lei faia le fono. “Aisea e te alu ai i le pulenuu o tamaitai ma ofo atu a outou auaunaga ma ni nai tamaitai?” sa ia otegia ai o ia lava. “Aisea e te le alu ai i le fale ma aua le aia fua?”

Ae sa tafiesea e Ida lea manatu. Sa i ai le Alii faatasi ma ia. I lona lima sa ia tauaveina ai se tamai kata na lolomi ai ni faamatalaga e uiga i le Aualofa ma lona faamoemoega. “Afai e mafai ona ou tuuina atu ia te ia lenei kata,” sa ia fai ifo ai ia te ia lava, “O le a ou alu.”13

O le ofisa o le tamaitai pulenuu sa i ai i se fale tele sa avea ma nofoaga tutotonu mo lana galuega alofa. Sa faafeiloai e Winifred ia Ida ma le agaga alofa, ma sa vave ona mou atu le popole o Ida a o ia ta‘u atu i le tamaitai pulenuu e uiga i le Aualofa, le Ekalesia, ma le Paranesi laitiiti a Livapulu. “Ua ou sau e ofo atu la matou auaunaga e fesoasoani ai e suisui mo fitafita,” sa ia faamatala atu ai.14

Ina ua uma ona tuuina atu lana savali, sa sauni Ida e tuumuli, ae na taofi o ia e Winifred. “Ou te manao e te maimoa faataamilo i lo matou fale,” na ia fai atu ai, “ma vaai i auala o loo faagaioia ai la matou galuega.” Sa ia taitaia Ida e ui atu i potu tetele e sefulufitu, sa faatumulia i latou taitasi i ni tamaitai e toasefululua pe a o loo galulue malosi. Ona ia aumaia lea o Ida i totonu o lona ofisa tumaoti. “O le auala lenei matou te tausia ai a matou faamaumauga,” na ia fai atu ai, ma faaali atu ia te ia se tusi. “O mea uma tou te faia mo i matou o le a tusifaamaumauina i lenei tusi o se galuega e faia e le Aualofa O Le Ekalesia a Iesu Keriso o le Au Paia o Aso e Gata Ai.”

Sa faafetai atu Ida ia te ia. “O le a matou faia le mea sili matou te mafaia,” o lana tala lea.15

O lena tautoulu, sa tolose ai le Aualofa i Livapulu. Sa latou faaaofia ai foi a latou uo ma tuaoi e fesoasoani. Ina ua mavae se vaiaso, sa latou faitauina le lata i le fasefulu le au tolose. Sa aoaoina e Ida lava ia e tolose ma amata ona galue i le tele o sikafu lapopoa. I le talosaga a le au peresitene aoao o le Aualofa i le Aai o Sate Leki, sa vaetofia ai Ida e lona toalua e avea ma peresitene o Aualofa i le Misiona a Europa. Faatasi ai ma le le saogalemu o le konetineta o Europa mo femalagaaiga, sa amata ai ona malaga o ia i totonu o Peretania atoa e faatulaga ni Aualofa fou, aoao o latou tagata auai, ma sue mai i latou e tolose mo fitafita. I le iuga, na fatuina e tamaitai ma tufatufa atu le tusa ma le lua afe-tolu selau o lavalava na suilimaina.16

Sa maua e Ida ma isi sui o le Aualofa ni tusi ma ni faamalo mai taitai taua i Peretania Tele atoa. “Afai o faalapotopotoga uma a tamaitai i Peretania Tele o le a galulue e pei ona faia e tamaitai o le Au Paia o Aso e Gata Ai,” sa tusia ai e se tasi o tamaitai, “o le a leai se mea e mananao ai a tatou fitafita.”17


“O lipoti o tagata oti ma le faatafunaga o loo faia i Europa ua inosia ma taufaatauvaaina,” na tusia ai e Peresitene Iosefa F. Samita ia Ailama M. Samita i le aso 7 Novema, 1914. I le lua masina na muamua atu, na taofia ai e vaegaau a Farani ma Peretania le autau a Siamani i se taua faamasaatoto i le Vaitafe o Marne i matusasae o Farani. Sa mulimuli mai isi taua, ae e leai se isi itu na faamanuiaina i le matautia o se osofai. O lea la ua tatao i lalo autau i se faamoega apogaleveleve o puipuiga o le faatautee i le isi itu o le nuu maotua o Farani.18

Sa salalau atu le taua i Europa i sasae atoa, i Aferika ma Sasae Tutotonu, ma i le mamao e pei o motu i le Vasa Pasefika. O tala i nusipepa o le feteenaiga na oo mai i le mafaufau o Peresitene Samita le faaaliga a le Alii i le 1832 e uiga i taua. Na muai valoiaina, “Ona sasao atu ai lea o taua i luga o atunuu uma.” “Ma o le a faapea, e ala i le pelu ma le faamasaatoto, ona faanoanoa e e nonofo i le lalolagi.”19

I le Aso Sa, 24 Ianuari, 1915, na valaau atu ai le perofeta i tagata o le Ekalesia i le Iunaite Setete ma Kanata e saofaga i se tupe mo toomaga mo le Au Paia Europa e le tagolima. “O le auala aupito tuusao lenei o le aapa atu i na tagata o le Ekalesia o e o loo manaomia le fesoasoani,” na ia folafola atu ai.20 I le tali atu i ai, e silia ma le fituselau uarota ma paranesi na aoina tupe ma auina atu foai i le ofisa o le Au Epikopo Pulefaamalumalu o le Ekalesia. Ona auina atu lea o le tupe i le ofisa o le misiona i Livapulu mo Ailama e tufatufa atu i le Au Paia i Europa, e tusa lava po o le a le itu na latou lagolagoina i le taua.21

I ni nai masina mulimuli ane, sa malaga ai Peresitene Samita ma le epikopo pulefaamalumalu o Charles W. Nibley e iloilo se tulimanu e sili atu ona toafilemu o le lalolagi: o le faatoaga a le Ekalesia e ono afe-eka i Laie, Hawaii.22 I Honolulu, na feiloai ai nei alii e toalua ma le aposetolo ma le sui o le Iunaite Setete o Reed Smoot, lea na o mai i atumotu faatasi ma lona faletua, o Allie, e faaleleia lona soifua maloloina ma asiasi atu i le fono faitulafono a Hawaii. Faatasi ai ma Aperaamo ma Minerva Fernandez, o e sa talimalo ia Siaosi Q. Cannon i le taimi o lana asiasiga mulimuli i atumotu, sa la malaga atu ai i Laie ma sa fiafia i se taumafataga fiafia ma le fa selau o le Au Paia.23

I nai aso na sosoo ai, a o asiasi atu Peresitene Samita i tagata o le Ekalesia ma maimoaina le faatoaga, sa fiafia o ia e vaai i le Au Paia Hawaii o uluola faaleagaga ma faaletino. Toeitiiti sefulu afe le Au Paia ua nonofo nei i atumotu. Na lolomiina talu ai nei le Mataupu Faavae ma Feagaiga ma le Penina Tau Tele i le faaHawaii. E silia ma le limasefulu falelotu o le Au Paia o Aso e Gata Ai ua i ai i atumotu, ma o Laie lava ia sa i ai se aoga a le Ekalesia. Sa faamatagofieina foi e le Au Paia i Laie o latou fanua ma auala i fugalaau ma laau mausali.24

Sa faateleina foi le Ekalesia i isi vaega o atumotu o le Pasefika. Ua maua nei le Tusi a Mamona ma isi anomea a le Ekalesia i gagana Māori, Samoa, ma le FaaTahiti. Sa i ai i le Misiona a Tahiti se masini lomitusi ma sa lolomiina ana lava lomiga faavaitaimi a le Ekalesia i Tahiti, Te Heheuraa Api.25 I Toga, sa toe mauaa ai foi le Ekalesia ina ua uma ona tapunia i le galuega faafaifeautalai mo le silia ma le sefulu tausaga. Sa tapuai le Au Paia i Ausetalia, Samoa, ma Niu Sila i paranesi malolosi faatasi ma Aualofa, Aoga Sa, ma aufaipese. I le 1913, na tatalaina ai foi e le Ekalesia le Kolisi Faifaatoaga a Māori i Hastings, Niu Sila. Sa aoaoina e le aoga ia alii talavou i le faifaatoaga ma isi galuega.26

I le aso 1 o Iuni, i le latou afiafi mulimuli i Laie, sa savavali ai Peresitene Samita ma Epikopo Nibley ma Elder Smoot i se falelotu i le tumutumu o se mauga maualalo e vaai atu i le taulaga. Sa tu ai iina le falelotu talu mai le 1883. O lona igoa o, I Hemolele, o lona uiga “E Paia i le Alii,” o le fasifuaitau faatusi paia lava lea e tasi na faaali mai i fafo o le Malumalu o Sate Leki.27

I fafo atu lava o le fale, sa ta‘u atu ai e Peresitene Samita ia Elder Smoot sa la talanoaina ma Epikopo Nibley le avanoa e fausia ai se fale o faaeega paia po o se malumalu laitiiti i Laie, talu ai o le Ekalesia i Hawaii sa malosi lona tulaga. Sa ia fautuaina le siitia atu o I Hemolele i se isi nofoaga ina ia mafai ona fausia se malumalu i luga o le tulaga.28

Sa fiafia Elder Smoot i le manatu. I le amataga o lena vaiaso, ina ua uma ona auai i le falelauasiga o se tagata matua o le Au Paia o le sa mauaina ona faaeega paia i tausaga ua mavae i Iuta, sa faapena foi ona mafaufau i ai. Mo le tele o lona talafaasolopito, sa fausia e le Ekalesia malumalu e latalata i le tele o tagata o le Au Paia. Ae i le 1913, sa faapaiaina ai e Peresitene Samita se nofoaga mo se malumalu i Cardston, Alberta, Kanata, lea sa i ai nei ni siteki se lua. O le taimi muamua lea ua faataatia ai fuafuaga e fausia se malumalu mo le Au Paia o e sa nonofo mamao ese mai le tino autu o le Ekalesia.29

“Uso e,” na saunoa atu ai Peresitene Samita i ana soa, “Ou te lagona le uunaiga e faapaia lenei eleele mo le fausiaina o se malumalu i le Atua, mo se nofoaga e mafai ona o mai ai tagata o Motu o le Pasefika ma faia a latou galuega faalemalumalu.” Sa ia faailoa atu na te lei logoina le Korama a Aposetolo e Toasefululua po o isi uso o le Au Peresitene Sili e uiga i le mataupu. “Ae afai e te manatu o le a leai se tetee i ai,” na ia fai atu ai, “Ou te manatu o le taimi lenei e faapaia ai le eleele.”

Sa faagaeetia Elder Smoot ma Epikopo Nibley e uiga i le manatu, o lea na ofoina ai e le perofeta le tatalo o le faapaiaga i le nofoaga lea.30


E oo atu i le taumafanafana o le 1915, ua le o toe i ai se taufaamatau a le au Fouvale i Mekisiko i kolone a le Ekalesia i Mekisiko i matu. E toatele aiga na toe foi atu i o latou fale i kolone ma sa nonofo ai i le filemu. O le taimi lea, o nisi o le au kolone, e aofia ai Camilla Eyring ma lona aiga, na filifili e nonofo ai pea i le Iunaite Setete.31

Ae sa eseese tulaga i San Marcos, lea ua avea ai nei Lafaele Monroy ma peresitene o se paranesi e tusa ma le fasefulu tagata o le Au Paia. I le aso 17 o Iulai, na faoa ai e se vaega o fitafita fouvale le nuu, faatu le latou nofoaga autu i se fale tele i le ogatotonu o le taulaga, ma poloaiina Lafaele, o se fai lafu manu faamanuiaina, e tuuina atu aano o manufasi mo i latou.32

I le faamoemoe ai e faamalie le autau, sa tuu atu ai e Lafaele ia i latou se povi e fasi. O le au fouvale o ni tagata Sapatiso, po o tagata e mulimuli ia Emiliano Zapata, o se tasi o le tele o taitai fouvale na tauva mo le puleaina o le malo o Mekisiko. Mo le tele o masina, sa tauivi ai le au Sapatiso ma autau a Venustiano Carranza, po o le Carrancistas, i le eria faataamilo i San Marcos. I le mulimuli ai i le fautuaga a le peresitene o le misiona o Rey L. Pratt, sa taumafai ai Lafaele ma ona uso a Au Paia e alo ese mai le taua, ma le faamoemoe o le a tuua filemu i latou e autau. Sa avea San Marcos ma se nofoaga filemu mo le Au Paia na faaaunuua i sauaga i Mekisiko tutotonu, seia oo ina taunuu atu le au fouvale.33

Sa i ai faatasi ma le Au Paia i San Marcos le tina o Lafaele, o Jesusita, ma lona toalua, o Guadalupe, o e na papatisoina uma ia Iulai 1913. O Peresitene Palate, o le sa tuua mo le Iunaite Setete, sa faaauau pea ona fesoasoani i le paranesi mai mea mamao.34

Ina ua uma ona tuuina atu e Lafaele le povi, sa amata ona talanoa nisi o ona tuaoi i le au fouvale. O se tasi tuaoi, o Andres Reyes, sa le fiafia e uiga i le faatupulaia o le aofai o le Au Paia i le eria. E toatele tagata Mekisiko sa tetee i faatosinaga mai fafo i lo latou atunuu, ma o Andres ma isi i le taulaga na le fiafia i le au Monroy mo le tuua o lo latou faatuatuaga Katoliko e auai i se ekalesia e fesootai lautele ma le Iunaite Setete. O le mea moni e faapea, o le tamaitai matua o le au Monroy, o Natalia, sa faaipoipo i se tagata Amerika na atili ai ona masalosalo le nuu i le aiga.35

O le faalogoina o lenei mea, sa toe mulimuli atu ai fitafita ia Lafaele i lona fale ma pue faapagotaina o ia a o fai lana malutaeao. Sa latou faatonuina o ia e tatala le faleoloa o le aiga, ma fai atu o ia ma lona uso faaletulafono mai Amerika o ni tagata taitai i le autau a Carrancista o e sa nanaina auupega e faaaoga e faasagatau ai i le au Sapatiso [Zapatistas].

I le faleoloa, na maua ai e Lafaele ma fitafita ia Vicente Morales, o se isi tagata o le Ekalesia, o loo faia ni galuega e ese mai ai. I le talitonu ai o ia foi o se fitafita Carrancista, sa puefaapagotaina o ia e fitafita ma amata ona lagaina le faleoloa a o latou saili mo ni auupega. Sa aioi atu Lafaele ma Vicente e mama i la’ua, ma faamautinoa atu i autau e le o i laua o le fili.

Sa lei talitonu fitafita ia i laua. “Afai lua te le tuuina mai ia i matou au auupega,” na latou fai mai ai, “o le a matou tautaua oulua mai le laau aupito maualuga.”36


Ina ua aveese faamalosia e le au Sapatiso ia Lafaele mai le fale, sa taufetuli atu ona tuafafine o Jovita ma Lupe ia i laua. Sa aapa muamua atu Jovita i fitafita, ae sa latou le amanaiaina ana aioiga. Na taunuu mai Lupe i le taimi tonu lava e vaai atu i le taofia faamalosi e le au fouvale lona uso. “Lupe,” na alaga atu ai Jovita, “ua latou puefaapagotaina au!”

E oo atu i le taimi lea, ua faatulagaina se motu o tagata faataamilo ia Lafaele ma Vicente. O nisi tagata sa uuina maea i o latou lima ma alalaga, “Faatautau i laua!”

“O le a le tou mea laa fai? E mama lo‘u tuagane,” o le tala lea a Lupe. “Talepe i lalo le fale pe afai e manaomia, ae o le a e le mauaina ni auupega.”

Sa valaau atu se tasi o le motu o tagata e pue faapagota foi ma ia. Sa topetope atu Lupe i se laau lata ane ma pipiimau i ai i le mea sa ia mafaia, ae sa uu mai o ia e fitafita fouvale ma faigofie ai ona aveese o ia.37 Ona latou toe foi atu lea i le fale o Monroy ma puefaapagotaina Natalia.

Sa ave e le au fouvale tuafafine uma e toatolu i lo latou nofoaga autu ma tuu i totonu o potu eseese. I fafo, sa ta‘u atu ai e nisi o tagata i fitafita o Lafaele ma Vicente o ni “Mamona” o e na faaleagaina le taulaga i la laua tapuaiga uiga ese. E lei faalogo muamua lava fitafita i lea upu, ae sa latou avea o se uiga o se mea leaga. Sa la aumaia alii e toalua i se laau umi ma tautau ni maea i luga o ona lala malolosi. Ona latou tuu lea o faamatasele i o la ua. Afai o le a lafoaia e Lafaele ma Vicente la laua tapuaiga ma auai i le Au Sapatiso, na fai mai ai fitafita, o le a faasaolotoina i laua.

“O la‘u tapuaiga e pele ia te a’u nai lo lo‘u ola,” na fai atu ai Lafaele, “ma e le mafai ona ou lafoaia.”

Sa toso e fitafita maea seia oo ina tautau mai Lafaele ma Vicente mai o la ua ma ua matapogia. Ona tatalaina lea e le au fouvale o maea, toe faate’i ia tama, ma faaauau pea ona faatigaina i laua.38

I tua i le faleoloa, sa tumau pea le sailiga a le au fouvale mo auupega. Sa tauanau atu Jesusita ma Guadalupe e leai ni auupega. “O lo‘u atalii o se tagata filemu!” Na fai atu ai Jesusita. “Ana faapea e leai, e te manatu ea e te mauaina o ia i lona fale?” Ina ua toe poloaiina e fitafita e vaai i auupega a le aiga, sa tuu atu e le au Monroy ia kopi o le Tusi a Mamona ma le Tusi Paia.

“E le o ni auupega na,” o le tala lea a le au fouvale. “Matou te mananao i auupega.”

I le aoauli, i le laumua o Zapatista, sa tuufaatasia ai e le au fouvale ia le au Monroy i le potu e tasi. Sa faateia Lupe i foliga vaaia o Lafaele. “Rafa, o loo lavatoto lou ua,” sa ia fai atu ai ia te ia. Sa savali atu Lafaele i se paipa i totonu o le potu ma fufulu ona foliga. Sa foliga to‘a o ia ma sa lei foliga ita, e ui i mea uma na tutupu.

Mulimuli ane, sa aumai e Jesusita meaai i lana fanau. A o lei alu ese atu o ia, sa tuuina atu e Lafaele ia te ia se tusi na ia tusia i se kapeteni Sapatista sa ia iloaina, i le sailia o lana fesoasoani e faamaonia ai lona taumamaina. Sa ave e Jesusita le tusi ma alu e sue le kapeteni. Ona faamanuiaina lea e le au Monroy ma Vicente le latou meaai, peitai, ae latou te lei aai, sa latou faalogoina le pa’o o savali ma auupega i fafo atu o le faitotoa. Sa valaau atu fitafita mo Lafaele ma Vicente, ma sa o atu i fafo nei alii e toalua. I le faitotoa, sa fai atu Lafaele ia Natalia la te o faatasi, ae sa tulei e leoleo o ia i totonu.

Sa tilotilo atu le auuso i le tasi ma le isi, ma sa tatavale o laua fatu. Sa faamalumalu mai le filemu ia i laua. Ona vaeluaina lea o le po i le pao o pulufana.39


Sa lagona e Ailama M. Samita se avega mamafatu i ona tauau a o ia mafaufau i le tulaga i Europa. I le avea ai ma peresitene o le Misiona a Europa, sa vave lava ona ia mulimuli i le faatonuga a le Au Peresitene Sili ma aveese mai faifeautalai mai Siamani ma Farani i le taimi lava na amata ai le taua. Ae sa ia le mautinoa po o le a le mea e fai i faifeautalai i atunuu e le o faaituau po o eria o loo fevataua’i, e pei o Peretania Tele. Na tuuina atu e le Au Peresitene Sili ia te ia ni nai faatonuga i le auala e faaauau ai. “Matou te tuua le fesili mo oe e filifili ai,” na latou tusia.40

Sa faalua ona feiloai Ailama ma faifeautalai i le ofisa o le misiona e talanoaina le ala sao o le faatinoga. Ina ua maea sina talanoaga, sa latou malilie e faamalolo na o faifeautalai i le konetineta o Europa, ae tuua ai faifeautalai i Peretania Tele e faamaea a latou misiona e pei ona fuafuaina. Ona tusi atu lea o Ailama i peresitene o misiona i le konetineta, ma faatonuina i latou ma o latou fesoasoani e nonofo ai pea i o latou tulaga ina ia faatumauina le Ekalesia i o latou eria. O le vaega o totoe o faifeautalai o le a o ese.41

O le taimi nei, i le tasi le tausaga mulimuli ane, na faatumulia ai nusipepa i tala e uiga i le osofaiga a Siamani i vaa tau ma vaa la’u pasese a Peretania. Ia Me 1915, sa fanaina ai e se vaamaulu a Siamani le Lusitania, o se vaa la‘u pasese i Peretania, ma fasiotia ai le toeitiiti afe luaselau o tagata ma le auvaa. O le tolu masina mulimuli ane, na faamagoto ifo ai se isi vaa la‘u pasese a Peretania e le au Siamani, o le Arapi, mai le talafatai o Aialani. Sa i ai i luga o le vaa se faifeautalai ua toe foi mai lea na toeitiiti lava maliu i le osofaiga.

A o nafa le alii ma le faatulagaina o malaga mo faifeautalai ma le malaga atu o le Au Paia na sopoia le Atelani, sa tauivi Ailama ia iloa pe faapefea ona tali atu i le faalavelave.42 O le toatele o faifeautalai Amerika i Peretania sa matua naunau lava e toe foi i le fale ma sa latou naunau e faia soo se tulaga lamatia ina ia oo atu ai iina. E faapena foi ona tuu e le Au Paia femalagaai lo latou manao e faapotopoto i Iuta i luma atu o lo latou saogalemu faaletagata lava ia.

Ina ia faafaigataina mataupu, sa totogiina e le Ekalesia se kamupani vaa i Peretania e taulimaina faigamalaga uma e faatatau i le Ekalesia e sopoia ai le Atelani. I le le mafai ai ona vaai atu i se auala faamaoni e alu ese ai mai le konekarate, sa talitonu Ailama e le mafai e le ofisa o le misiona ona totogi ni pasese faaletulafono mo le Au Paia i vaa a Amerika, e ui ina sa manatu i latou ua saogalemu ona sa lei tau le Iunaite Setete ma Siamani.

I le aso 20 Aokuso, 1915, sa ia tusi atu ai i le Au Peresitene Sili e uiga i le faafitauli. Ua uma ona ia totogiina pasese mo nisi o faifeautalai ma tagata faimalaga a le Au Paia i luga o le Scandinavian, o se vaa a Peretania-Kanata na tuua Livapulu i le aso 17 o Setema. Ae o lenei ua ia fesiligia pe tatau ona ia tuu atu i latou e o.

“O le tauaveina toatasi o le tiutetauave toetoe lava a mamafatu mo o‘u tauau,” na ia tusi atu ai. “Ou te aioi atu ma le lotomaualalo ina ia outou fautuaina a‘u e uiga i lenei mataupu, ina ia mafai ona ou lagonaina o loo ogatusa atoatoa a’u faatinoga ma o outou manaoga.”43

I se vaiaso a o lei faatulagaina le faimalaga ese atu o le Scandinavian sa maua ai e Ailama se uaealesi mai le Au Peresitene Sili: “O tagata e faimalaga mai i vaa a le au fouvale e tatau ona avea ma a latou matafaioi i latou lava.” Afai e filifili le Au Paia e malaga i lalo o se fu‘a Peretania, ona latou faia lea i lo latou lava tulaga lamatia.44

Sa fua ma le faaeteete e Ailama ana filifiliga. Sa manino lava le le mananao o le Au Peresitene Sili e uunaia le Au Paia e malaga i vaa ia e ono osofaia. Ae peitai, sa le‘i avanoa vaa saogalemu a Amerika i le Au Paia sei vagana ua latou filifili e malaga na o i latou lava mai le Ekalesia. Ma e tusa lava pe na latou faia, o le tau taugata o le malaga i luga o se vaa o Amerika e ono taofia ai i latou mai le faimalaga atu.

“Ou te lagona le ita i le lamatia o a tatou Au Paia i luga o le vasa,” na ia tusia ai i lana apitalaaga. Ae sa ia iloa e i ai le mea sa tatau ona ia faia. “Talu ai e le i faatonuina i tatou e aua le faia,” na ia tusia, “o le a tatou faia pea ma faalagolago i le Alii.”45

I le aso 17 o Setema, 1915, na faatofa atu ai Ailama i ni faifeautalai se toafa ma ni tagata malaga e tolusefulu-fitu i luga o le Scandinavian.46 Ona pau lea o le mea sa mafai ona ia faia o le faatali mo le upu o lona taunuu saogalemu atu i lona taunuuga.

  1. Herwig, The Marne, 1914, 110; Junius F. Wells and Arthur Horbach, “The Liege Branch during the Great War,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Nov. 6, 1919, 81:712; Chas. Arthur Horbach entry, Liege Branch, Belgian Conference, French Mission, no. 44, in Belgium (Country), part 1, Record of Members Collection, CHL. Autu: Peleseuma

  2. Sheffield, Short History of the First World War, 12–27; Clark, Sleepwalkers, 367–403, 469–70, 526–27. Autu: Taua Muamua o le Lalolagi

  3. Herwig, The Marne, 1914, 108–17; Zuber, Ten Days in August, 13, 155, 188–98; Junius F. Wells and Arthur Horbach, “The Liege Branch during the Great War,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Nov. 6, 1919, 81:712.

  4. Anne Matilde Horbach entry, Liege Branch, Belgian Conference, French Mission, no. 43, in Belgium (Country), part 1, Record of Members Collection, CHL; Junius F. Wells and Arthur Horbach, “The Liege Branch during the Great War,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Nov. 6, 1919, 81:712; Willey, Memoirs, 19, 27; J. Moyle Gray to Heber J. Grant, Aug. 15, 1919, Heber J. Grant Collection, CHL.

  5. Junius F. Wells and Arthur Horbach, “The Liege Branch during the Great War,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Nov. 6, 1919, 81:712–13; J. Moyle Gray to Heber J. Grant, Aug. 15, 1919, Heber J. Grant Collection, CHL; Tonia V. Deguée entry, Liege Branch, Belgian Conference, French Mission, no. 8, in Belgium (Country), part 1, Record of Members Collection, CHL; Kahne, History of the Liège District, 14–15.

  6. Willey, Memoirs, 31, 33, 35; Hall, Autobiography, [6]; Junius F. Wells and Arthur Horbach, “The Liege Branch during the Great War,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Nov. 6, 1919, 81:712–13; J. Moyle Gray to Heber J. Grant, Aug. 15, 1919, Heber J. Grant Collection, CHL.

  7. “Missionary Journal of Myrl Lewis,” Sete. 3, 1914; “List of Names of Missionaries Transferred from European Mission to British Mission,” 1914; Ailama Samita i le Au Peresitene Sili, 29 Aok., 1914, Tusi o Fesootaiga a le Pulega o le Misiona a le Au Peresitene Sili, CHL.

  8. Junius F. Wells and Arthur Horbach, “The Liege Branch during the Great War,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Nov. 6, 1919, 81:712–13; J. Moyle Gray to Heber J. Grant, Aug. 15, 1919, Heber J. Grant Collection, CHL; Chas. Arthur Horbach, Anne Matilde Horbach, and Charles Jean Devignez entries, Liege Branch, Belgian Conference, French Mission, nos. 43, 44, 77, in Belgium (Country), part 1, Record of Members Collection, CHL.

  9. Junius F. Wells and Arthur Horbach, “The Liege Branch during the Great War,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Nov. 6, 1919, 81:712–13; J. Moyle Gray to Heber J. Grant, Aug. 15, 1919, Heber J. Grant Collection, CHL. Autu: Sauniga Faamanatuga

  10. Hyrum M. Smith, Diary, Oct. 2, 1914; “Hyrum Mack Smith,” Missionary Database, history.ChurchofJesusChrist.org/missionary; Smith, Salt Lake Tabernacle Address, 1.

  11. Smith, Salt Lake Tabernacle Address, 1–2; “‘Mormon’ Women in Great Britain,” Deseret Evening News, Oct. 13, 1914, 5; McGreal, Livapulu in the Great War, 28–29.

  12. Smith, Salt Lake Tabernacle Address, 2.

  13. Smith, Salt Lake Tabernacle Address, 2–3; “‘Mormon’ Women in Great Britain,” Deseret Evening News, Oct. 13, 1914, 5.

  14. Smith, Salt Lake Tabernacle Address, 3; “‘Mormon’ Women in Great Britain,” Deseret Evening News, Oct. 13, 1914, 5. Ua faasa’oina upusii mo le faigofie ona faitauina; “na iai” i le uluai tusiga ua suia i le “iai.”

  15. Smith, Salt Lake Tabernacle Address, 3–4. Ua faasa‘oina upusii mo le faigofie ona faitauina; “E matou te faia le mea sili matou te mafaia” i le uluai tusiga ua suia i le “O le a matou faia le mea sili matou te mafaia.”

  16. Smith, Salt Lake Tabernacle Address, 4–6; Amy Brown Lyman, “Notes from the Field,” Relief Society Magazine, Nov. 1915, 2:504–6; “Daughters of Zion,” Relief Society Magazine, Oct. 1916, 3:543; “‘Mormon’ Women in Great Britain,” Deseret Evening News, Oct. 13, 1914, 5.

  17. Smith, Salt Lake Tabernacle Address, 5; “Daughters of Zion,” Relief Society Magazine, Oct. 1916, 3:543; Nottingham Branch Relief Society Minutes, Oct. 1915, 151; Hyrum M. Smith, Diary, Mar. 9–10, 1915. Autu: Egelani; Aualofa

  18. Joseph F. Smith to Hyrum M. Smith, Nov. 7, 1914, Letterpress Copybooks, 6, Joseph F. Smith Papers, CHL; Sheffield, Short History of the First World War, 34–37; Audoin-Rouzeau, “1915: Stalemate,” 66–69.

  19. Audoin-Rouzeau, “1915: Stalemate,” 70–71; Hiery, Neglected War, 22–30; Mataupu Faavae ma Feagaiga 87:3, 6.

  20. “To Presidents of Stakes and Bishops of Wards,” Deseret Evening News, Jan. 13, 1915, 4; “Donations for Church Members in Europe,” Deseret Evening News, Jan. 22, 1915, 3.

  21. Donation to War Sufferers,” Improvement Era, Mar. 1915, 18:455; Charles W. Nibley, Orrin P. Miller, and David A. Smith to First Presidency, Oct. 11, 1915, First Presidency General Administration Files, CHL; Hyrum M. Smith to Mission Presidents, Mar. 23, 1915, First Presidency Mission Files, CHL.

  22. “Church Leader Returns Home,” Salt Lake Herald-Republican, June 17, 1915, 12; Saints, volume 2, chapters 13 and 27; Joseph F. Smith, Journal, May 22, 1915; “From Far Away Hawaii,” Latter-day Saints’ Millennial Star, July 8, 1915, 77:417–18. Autu: Hawaii

  23. Joseph F. Smith, Journal, Me 21 ma le 22, 1915; Heath, Diaries of Reed Smoot, xxxiv; Smoot, Apitalaaga, Mat. 11 ma le 13, 1915, Reed Smoot Collection, BYU; “Leave for Islands Trip,” Salt Lake Herald-Republican, Ape. 25, 1915, [32]; Walker, “Abraham Kaleimahoe Fernandez,” [2].

  24. Joseph F. Smith, Journal, May 23–26, 1915; “From Far Away Hawaii,” Latter-day Saints’ Millennial Star, July 8, 1915, 77:418; Britsch, Moramona, 227–31.

  25. Britsch, Unto the Islands of the Sea, 31–32, 43, 278–80, 384. Autu: Farani Polenisia

  26. Moffat, Woods, and Anderson, Saints of Tonga, 54–57; Britsch, Unto the Islands of the Sea, 289–94; Newton, Southern Cross Saints, 179–82; Historical Department, Journal History of the Church, June 1913, 20; Newton, Tiki and Temple, 66–69, 95–96, 121–28. Autu: Ausetalia; Niu Sila; Samoa; Toga; Aoga a le Ekalesia

  27. Smoot, Diary, June 1–2, 1915, Reed Smoot Collection, BYU; Dowse, “The Laie Hawaii Temple,” 68–69; I Hemolele, Photograph, Joseph F. Smith Library, Brigham Young University–Hawaii, Laie; Holiness to the Lord inscription tablet detail, Architect’s Office, Salt Lake Temple Architectural Drawings, CHL; see also Exodus 28:36; 39:30; and Psalm 93:5.

  28. Smoot, Diary, June 1, 1915, Reed Smoot Collection, BYU.

  29. Smoot, Diary, May 27 and June 1, 1915, Reed Smoot Collection, BYU; “President Smith and Party Return,” Liahona, the Elders’ Journal, July 6, 1915, 13:24; “Dedication of the Temple Site at Cardston, Canada,” Liahona, the Elders’ Journal, Sept. 16, 1913, 11:206; “Cardston Temple Site Dedicated by Church Leaders,” Salt Lake Herald-Republican, July 28, 1913, 1. Autu: Malumalu Sa; Kanata

  30. Smoot, Diary, June 1, 1915, Reed Smoot Collection, BYU; Joseph F. Smith, Journal, June 1, 1915; Reed Smoot, in Ninety-First Semi-annual Conference, 137. Topic: Hawaii

  31. Romney, Mormon Colonies, 235; Kimball, Autobiography, 14–18.

  32. Rey L. Pratt, “A Latter-day Martyr,” Improvement Era, June 1918, 21:720–21; Grover, “Execution in Mexico,” 9; Monroy, History of the San Marcos Branch, [12b], [15b], 19, [22b], 25, [31b]–32; Tullis, Martyrs in Mexico, 7, 34–35.

  33. Monroy, History of the San Marcos Branch, [31b]; Jesus M. de Monroy to Rey L. Pratt, Aug. 27, 1915, CHL; Grover, “Execution in Mexico,” 13–15; Tullis, Mormons in Mexico, 103. Autu: Mekisiko

  34. Monroy, History of the San Marcos Branch, 7, [10b]–11, 19; Diary of W. Ernest Young, 98–99, 106–7; “Rey Lucero Pratt,” Missionary Database, history.ChurchofJesusChrist.org/missionary; Tullis, Martyrs in Mexico, 23, 28, 32–41, 92–96.

  35. Monroy, History of the San Marcos Branch, 23, 25, [31b]; Tullis, Martyrs in Mexico, 9, 32–33.

  36. Monroy, History of the San Marcos Branch, [31b]–32; Jesus M. de Monroy to Rey L. Pratt, Aug. 27, 1915, CHL; Rey L. Pratt, “A Latter-day Martyr,” Improvement Era, June 1918, 21:723; Tullis, Martyrs in Mexico, 10–12. O upusii ua faaliliuina ua faasa‘oina mo le faigofie ona faitauina; “afai latou te le tuuina atu ia i latou a latou auupega o le a latou tautau ai i latou mai le laau aupito maualuga” i le uluai tusiga na suia i le “Afai e te le tuuina mai ia i matou au auupega o le a matou tautaua oe mai le laau aupito maualuga.”

  37. Monroy, History of the San Marcos Branch, 32.

  38. Monroy, History of the San Marcos Branch, 32–33; Jesus M. de Monroy to Rey L. Pratt, Aug. 27, 1915, CHL; Rey L. Pratt, “A Latter-day Martyr,” Improvement Era, June 1918, 21:723–24.

  39. Monroy, History of the San Marcos Branch, [32b]–[33b]; Villalobos, Oral History Interview, 4.

  40. Hyrum M. Smith to First Presidency, Aug. 29, 1914; “List of Names of Missionaries Transferred from European Mission to British Mission,” 1914, First Presidency Mission Administration Correspondence, CHL; First Presidency to Hyrum M. Smith, Sept. 9, 1914, First Presidency Letterpress Copybooks, volume 53.

  41. Hyrum M. Smith, Diary, Sept. 25 and 26; Nov. 29, 1914; Hyrum M. Smith to First Presidency, Sept. 30, 1914, First Presidency Mission Administration Correspondence, CHL.

  42. Hyrum M. Smith to First Presidency, May 12, 1915; May 25, 1915; Aug. 20, 1915, First Presidency Mission Files, CHL; Hyrum M. Smith, Diary, Aug. 18–21, 1915.

  43. Hyrum M. Smith to First Presidency, Aug. 20, 1915; Oct. 15, 1915; First Presidency to Hyrum M. Smith, Sept. 11, 1915, First Presidency Mission Files, CHL; “Releases and Departures,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Sept. 23, 1915, 77:608.

  44. First Presidency to Hyrum M. Smith, Sept. 11, 1915, First Presidency Mission Files, CHL.

  45. Hyrum M. Smith, Diary, Sept. 10, 1915, emphasis in original; Hyrum M. Smith to First Presidency, Oct. 15, 1915, First Presidency Mission Files, CHL.

  46. Releases and Departures,” Latter-day Saints’ Millennial Star, Sept. 23, 1915, 77:608; Hyrum M. Smith to First Presidency, Oct. 15, 1915, First Presidency Mission Files, CHL.