Talafaasolopito o le Ekalesia
Taua Muamua o le Lalolagi


Taua Muamua o le Lalolagi

E oo ane i le faaiuga o le seneturi lona 19, ua faalautele atu e malo malolosi i Europa, Asia i Sasae Tutotonu, ma Amerika i Matu o latou pisinisi, auai faafitafita, ma lo latou mauaina o teritori i se vaega tele o le kelope. I le va o le 1877 ma le 1913, na finauina ai e le Austro-Hungarian, Russian, ma Ottoman Empires mo le pulea o se vaega tele o le Penisula i Balkan. Sa faatutu e isi malo i Europa ni vaega aufaatasi mo le puipuiga e puipui faasaga i le sosolo atu o nei malo ma faapea ona faaalu ai le malosi o punaoa i le faafetauiga o lo latou malosi faafitafita.1 Ao malaga taamilo Archduke Franz Ferdinand o Austria i le eria o Balkan i Bosnia ma Herzegovina ia Iuni 1914, sa osofaia ai le latou solo taavale e tagata fasioti tagata na sailia se tutoatasi o Yugoslavia.2 O le maliliu ai o Ferdinand ma lona faletua o Sophie, na oo atu ai i se faasologa o poloai i le va o setete o Europa ma le faatuina o ni vaega eseese se lua, o le Triple Alliance (lea sa ta’ua mulimuli ane o le “Central Powers”) ma le Triple Entente (lea sa ta’ua foi o le “Allied Powers”).3 I le aso 28 o Iulai, na faaoso ai e Austria-Hungary le taua i Serbia, lea na faaosoina ai fitafita o aufaatasi e faapotopoto e sauniuni mo le taua. Ina ua teena e Rusia ma Farani ia poloaiga a le malo o Siamani e taofi ia faatinoga faafitafita, na folafola atu e Siamani le taua e faasaga i nei atunuu e lua.4 I totonu o ni masina, na aafia uma ai setete o Europa i le feteenaiga. O le taua na tosoina mai ai vaegaau mai konetineta uma sa nofoia ma faasolo atu i atualuma tetele e lima o Europa i Sasa’e ma Sisifo, Aferika, Sasa’e Tutotonu, ma Italia.5 Ina ua mavae tausaga e fa o fetauaiga i le va o Setema ma Novema 1918, ona gauai atu lea o tagata o setete o le Central Powers i se maliega ma le vaega o le Entente, o lea na faamutaina ai le taua.6

O le toatele o le Au Paia o Aso e Gata Ai i lena taimi sa nonofo i le Iunaite Setete i sisifo, ae o le toatele i Peretania, Kanata ma Siamani sa tigaina i aafiaga matautia o le feteenaiga. Ma le isi, o le feteenaiga o le taimi muamua lea na oo ai se aofaiga toatele o le Au Paia o Aso e Gata Ai i itu eseese o le taua. Sa augani atu le Peresitene o le Ekalesia o Iosefa F. Samita i le Au Paia o Aso e Gata Ai ina ia tumau le tutufaatasi pe a feagai ma feteenaiga faavaomalo. Sa talitonu o ia o le alia’e mai o le taua o le sese lea o taitai saua o le malo, ae le o tagata lautele na faamalosia e faaauupegaina.7 I le talosaga a Peresitene Samita, na ofoina ai e Charles W. Penrose, o se fesoasoani i le Au Peresitene Sili se tatalo mo le filemu i le taimi o le konafesi aoao o Oketopa 1914.8

Ao faateteleina le feitaga’i, na aveese mai ai e le Misiona a Europa le toetoe o faifeautalai uma mai fafo ma na fofogaina ai e le Au Peresitene Sili se taofiga lē tumau o le auina atu o faifeautalai i fafo seia oo ina uma le taua.9 Ao ulufale atu alii talavou e tautua i le militeli, o tamaitai na maua ai le silia i le 40 pasene o faifeautalai uma o le Au Paia o Aso e Gata Ai, o le pasene aupito maualuga lea talu mai le 1898, i le taimi sa uluai vaetofia ai tamaitai o ni faifeautalai faamisiona.10

O lesitalaga sa eseese e fua i le atunuu moni o le Au Paia o Aso e Gata Ai. O Siamani sa lesitalaina alii uma i le va o le 17 ma le 50 tausaga le matutua e tautua i le militeli, ma faamalosia nisi o faifeautalai Siamani e o i le taua.11 I Peretania, lea na toeitiiti 6,000 tagata o le Ekalesia na nonofo ai, e silia ma le miliona alii na tali atu i valaau mo fitafita volenitia i totonu o masina na fai ai le taua. I ni isi o paranesi, e sili atu ma le afa o alii sa tautua i le taua.12 I Kanata, sa aoao faamasani ai le Aposetolo i le lumanai o Hugh B. Brown o se taitai i le militeli ma aumaia fitafita fou o Au Paia o Aso e Gata Ai i iunite o vaegaau faalelotoifale na auina atu i Farani.13 O le toatele o alii o le militeli o le Au Paia o Aso e Gata Ai na lesitala i totonu o le Iunaite Setete, ae maise lava i Iuta. Ina ua ulu atu le Iunaite Setete i le taua, e 5,000 fitafita fou mai Iuta na o atu i Farani, o le toatele o i latou na o mai mai pitonuu o tagata malaga mai Italia ma Eleni, nai lo le mai i uarota ma siteki o le Au Paia o Aso e Gata Ai. E oo ane i le faaiuga o le taua, ua toatele alii o le Au Paia o Aso e Gata Ai na lesitala nai lo le taimi muamua, ma le silia i le lima pasene o le faitau aofai o Iuta na tautua i le militeli.14

Na lagolagoina e le Ekalesia taumafaiga o le taua e ala i le galulue faatasi ma faalapotoptoga e pei o le Koluse Mumu, Tama Sikauti a Amerika, ma polokalama a le malo o le Iunaite Setete. Na aoina e le Aualofa ia foai o luutaga o saito ma meaai tuuapa lea na sapalaiina ai le United States Food Administration i le silia ma le 16 tone o oloa. Sa saofaga atu le Ekalesia i le Koluse Mumu i sapalai o mea faafomai lea na tuuina atu ai le silia i le 250 miliona o fusi faafomai i falemai i le lotoifale ma falemai a le ami.15 O Mutuale a Tamaitai Talavou ma Alii Talavou na faalauiloaina ia War Saving Stamps lea na fesoasoani i le suegatupe a le malo. O Tama Sikauti sa tufatufaina le silia ma le 30 miliona o tusitusiga e lagolago ai le taua, aoina o faatau faaaitalafu, ma le faiga o togalaau i le faitau selau o eka o faatoaga sa le’i faaaogaina e toto ai meaai faaopoopo.16 I Peretania, na faatulagaina ai e tamaitai ni komiti mo toomaga e aoina ma tiliva lavalava ma tusi faitau mo ftiafita, asiasi i tagata manunu’a i falemai a le ami, ma faatau atu fua o faatoaga e lagolago ai fitaftia na tauina le taua.17 O le toatele tele o tagata manunua ma maliliu—sa i le va o le 9 ma le 10 milliona tagata maliliu ma le isi 20 i le 21 miliona o tagata manunu’a—ma o le aafia ai o le lalolagi atoa i le feteenaiga na faaosofia ai se vaega o le Au Paia e taofiofi le auai i le taua ma, i ni nai mataupu, na teena ai le lesitala ma avea ai o ni tagata tetee ma le iloa i le faamasinoga.18

Ata
fitafita manunu’a i le falemai

O le falemai o fitafita manunu’a i le taimi o le Taua Muamua o le Lalolagi.

O le faaletonu o le tausia o faamaumauga i militeli eseese o le taua na taofia ai le faitauina o se numera tonu o fitafita ma tagata lautele o le Au Paia o Aso e Gata Ai na manunu’a ma maliliu; o ni taumatematega o le aofai o fitafita o le Au Paia o Aso e Gata Ai na maliliu sa i le va o le 600 ma le 700. O tulaga o femalagaaiga o le toatele o le Au Paia o Aso e Gata Ai na lesitala mo le tautua faamiliteli na atili faafaigata ai lo latou aafiaga i le taua.19 Mo le Au Paia o Aso e Gata Ai i le tele o vaega o le lalolagi, o le taua na faateteleina ai lagona o le lotonuu. I Europa ma Amerika i Matu atoa, o le Au Paia o Aso e Gata Ai o e sa tautatala e uiga i sauaga a le malo sa amata ona faaalia lo latou tautino ma le lototoa i o latou atunuu moni.20 I ni isi o vaega o le Au Paia o Aso e Gata Ai, o le lototoa na mafua ai ni feeseeseaiga i le va o tagata o le ekalesia e eseese atunuu na o mai ai, ma sa fautuaina e Peresitene Iosefa F. Samita le Au Paia o Aso e Gata Ai uma ia talia tagata uma o soo se atunuu i o latou afioaga ma tausisia le lagolagoina o tagata fai mai “i le agalelei aupito sili ona mama.”21 A’o toe tatalaina eria i Europa i le galuega faafaifeautalai ina ua uma le taua, sa molimauina e le Au Paia o Aso e Gata Ai le tuputupu a’e lea sa le’i faamoemoeina i le salafa o atunuu sa taulamua i le taua, lea na faalauteleina ai le aapa atu o le Ekalesia i le faavaomalo i tua atu o ona tapulaa o le seneturi lona 19.

Autu e Fesootai i Ai: Taua Lona Lua o le Lalolagi, Iosefa F. Samita, O le Le Faaituau i Faiga Faaupufai, Faama’i o le Fulu i le 1918

  1. Samuel R. Williamson Jr., “The Origins of the War,” in Hew Strachan, ed., The Oxford Illustrated History of the First World War, new ed. (Oxford: Oxford University Press, 2014), 11–17.

  2. Hew Strachan, To Arms, vol. 1 of The First World War (Oxford: Oxford University Press, 2001), 65.

  3. Strachan, To Arms, 69–102; Richard F. Hamilton and Holger H. Herwig, eds., The Origins of World War I (Cambridge: Cambridge University Press, 2003), 17–22; Hew Strachan, The First World War (New York: Viking Penguin, 2004), 7, 13, 35–41. O nei vaegaau tuufaatasi na ta’ua ina ua uma le taua o le “Central Powers” ma le “Allied Powers,” i le faasologa lea. Principal nation-states that had formed the Triple Alliance/Central Powers by 1914 included Germany, Austria-Hungary, Italy, and Romania; those of the Triple Entente/Allied Powers included France, Russia, and Britain; see Williamson Jr., “Origins of the War,” 13; James Perry, “British Latter-day Saints in the Great War, 1914–1918,” Journal of Mormon History, vol. 44, no. 3 (July 2018), 71–72; Tammy M. Proctor, “The Great War and the Making of a Modern World,” Utah Historical Quarterly, vol. 86, no. 3 (Summer 2018), 193–94.

  4. Gordon Martel, Origins of the First World War, 4th ed. (London: Routledge, 2017), 5–6.

  5. Strachan, The First World War, 48–51, 67–69; Proctor, “The Great War,” 194. Tagai foi Michael S. Neiberg, Fighting the Great War: A Global History (Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 2005) mo talafaasolopito faamatala o vaega pito i luma taitasi o le taua.

  6. Strachan, The First World War, 323–27.

  7. James I. Mangum III, “The Influence of the First World War on the Church of Jesus Christ of Latter-day Saints” (master’s thesis, Brigham Young University, 2007), 108.

  8. Patrick Q. Mason, “‘When I Think of War I Am Sick at Heart’: Latter Day Saint Nonparticipation in World War I,” Journal of Mormon History, vol. 45, no. 2 (Apr. 2019), 4.

  9. Mangum, “Influence of the First World War,” 78–83.

  10. “The Experience of Married Women Missionaries,” Pioneer Magazine, vol. 63, no. 1 (Spring 2016), 29.

  11. Mangum, “Influence of the First World War,” 105–6.

  12. Perry, “British Latter-day Saints in the Great War,” 73–75.

  13. Mangum, “Influence of the First World War,” 37–42.

  14. Helen Z. Papanikolas, “Immigrants, Minorities, and the Great War,” Utah Historical Quarterly, vol. 58, no. 4 (Fall 1990), 367–68; Kenneth L. Alford, “Joseph F. Smith and the First World War: Eventual Support and Latter-day Saint Chaplains,” in Craig K. Manscill, Brian D. Reeves, Guy L. Dorius, and J. B. Haws, eds., Joseph F. Smith: Reflections on the Man and His Times (Provo: Religious Studies Center, 2013), 434–55.

  15. Alford, “Joseph F. Smith,” 434–55.

  16. Mangum, “Influence of the First World War,” 160–67.

  17. Perry, “British Latter-day Saints in the Great War,” 80–82.

  18. Antoine Prost, “War Losses,” in 1914–1918 Online: International Encyclopedia of the First World War, https://encyclopedia.1914-1918-online.net/article/war_losses; Perry, “British Latter-day Saints in the Great War,” 76–77; Mason, “Latter Day Saint Nonparticipation,” 5–18.

  19. Mangum, “Influence of the First World War,” 95; Papanikolas, “Immigrants,” 370.

  20. Ethan R. Yorgason, Transformation of the Mormon Culture Region (Urbana: University of Illinois Press, 2003), 167–68.

  21. Papanikolas, “Immigrants,” 368–70; Proctor, “The Great War,” 198–200; Joseph F. Smith, Remarks, Apr. 6, 1917, in Conference Report, Apr. 1917, 11–12.