Ma Le Manatu Tonu I Ai

Ata

tamaiti aoga maualuga o loo savavali atu i totonu o se fale o le Ekalesia i le taeao po

Ia Mati 1953, na laa atu ai Inge Lehmann e luasefulu-tasi-tausaga le matua i fafo o le faitotoa o lona fale i le ea malulu i Bernburg, GDR. Sa ia iloa sa lei faatagaina e ona matua le mea o le a alu i ai. O le auai i se lotu fou sa lava lona leaga. Ae o le alu i totonu o vai aisā o le Vaitafe o Saale? Sa vaivai pea Inge mai se tauiviga ma le mamapala, ma sa fefefe ona matua mo lona soifua maloloina.

Ae ui i lea, sa le mafai ona toe faauiese mai o ia. Sa feiloai o ia ma le Au Paia o Aso e Gata Ai o le Paranesi a Bernburg mo le tele o tausaga. Sa iu lava ina oo i le taimi e papatiso ai.

Sa faasolo ina pogisa le tauafiafi a o faapotopoto Inge ma le vaega toalaiti o loo sauniuni mo le sauniga o le papatisoga. Sa ia iloaina se tasi o i latou—o Henry Burkhardt, o se faifeautalai sa auauna atu i le Paranesi a Bernburg i ni nai tausaga ua mavae. Sa ia faia se uunaiga i le toetoe lava o tagata uma sa ia feiloai i ai, ae sa lei masani lava i ai Inge.¹

Talu mai le mauaina o lona valaauga fou i le au peresitene o le misiona, na avea Henry ma se tagata mataituina e le Stasi, o leoleo nana a le GDR. E ui ina sa talia aloaia e le malo o Siamani Sasae le Ekalesia, ae sa finau atu taitai e taofi e Henry le faaaogaina o le igoa “Misiona a Siamani Sasae” ma taofi gaoioiga uma faaletalaiga. Sa ioe Henry i nei manaoga, ae ona sa masani ona ia malaga atu ma toe foi mai i le va o Siamani i Sasae ma Sisifo e fesootai ma taitai o le Ekalesia, o lea sa taulai atu ai pea le malo ia te ia. Ua uma ona masalomia o ia e le Stasi o se sipai ma ua faaigoaina o ia o se “fili o le setete.”²

O se tasi o uo a Inge, o se tamaitai talavou e igoa ia Erika Just, sa papatisoina foi i lena po. O Inge ma Erika o ni tuaoi. I tausaga faigata ina ua mavae le Taua Lona Lua a le Lalolagi, sa faaalia ai e nisi o tagata i lo latou pitonuu le fiafia i le Ekalesia. Ae ina ua mavae atu le taimi ma ua le toe manaomia vave e tagata meaai ma sapalai na saunia e le Ekalesia, o le toatele o i latou sa le toe auai. O Inge ma Erika sa i ai faatasi ma se vaega toalaiti o tagata talavou o e na totoe, na atili ola vavalalata i gaoioiga a le MIA i le aluga o le vaiaso ma sauniga faamanatuga i afiafi o Aso Sa.

Na mou ese atoa atu le susulu o le la ina ua taunuu atu le vaega i auvai o le Saale. Na punitia e ao le masina, ma na taei aisa ii ma o o le laualuga pogisa o le vaitafe. O se faifeautalai Siamani, o Wolfgang Süss, sa savali atu i totonu o le vai. A o sosoo atu ai ma le sui muamua o le toalima mo le papatisoina, sa aliae mai le masina mai tua o ao. O ona atalafoia na taape atu i luga o le vaitafe e peiseai e faailo mai ai le faamaoniga a le Atua. I luga o le auvai, sa faatalitali ai ni nai tagata, ua sauni e faapulupulu tagata fou taitasi i se palanikeke.³

E lei umi ae laa atu Inge i totonu o le vaitafe. Ina ua aumaia o ia i fafo e Elder Süss mai le vai, o ia o se tagata fou.

Ina ua maea papatisoga, sa toe foi atu le vaega toalaiti i le falelotu o le paranesi, o se faleoloa pulou sa toe faafou e fai ai sauniga faamanatuga ma vasega o le Aoga Sa. Ina ua oo i le taimi o Inge ina ia faamauina o se tagata o le Ekalesia ma maua le Agaga Paia, sa tuu e Henry Burkhardt ona lima i luga o lona ulu ma tautala atu i upu o le faamanuiaga.

E lei matauina faapitoa e Henry ia Inge i le taimi na ia auauna atu ai i lana paranesi. Ae i ni nai aso mulimuli ane, sa ia tusia ai se faamatalaga e uiga ia te ia i lana api talaaga.

Sa ia toe ta‘ua e toalima tagata na osifeagaiga ma lo latou Tama oi le Lagi i lena po. “Sa ou iloaina i latou uma i sina tikeri mai la‘u galuega i Bernburg,” na ia tusia ai. “E i ai lo‘u talitonuga patino ia Inge Lehmann.”⁴

Mulimuli ane i lena tausaga, i le tautoulu o le 1953, na amata ai e Nan Hunter e tolusefulu-ono-tausaga-le-matuai aso uma o le vaiaso i le ala lava e tasi. I le ta o le ono i taeao taitasi, sa i ai o ia i le falelotu o lana uarota i San Diego, Kalefonia, e aoao atu le seminare i le pe tusa ma le luasefululima o tagata talavou. I fafo, o Nan sa o se tagata tautala soo ma mautinoa ia te ia lava. I totonu sa ia lagonaina le le mausali. Sa ia aoaoina atu se kosi o le Tusi a Mamona ma sa lei mautinoa pe moni le tusi.⁵

O Nan, o se tina e i ai se fanau i le aoga maualuga, sa fiafia ina ua amatalia le polokalama seminare i le vaveao mo le uluai taimi. Sa tupu ma ola le Ekalesia i le Iunaite Setete i sisifo talu mai le faaiuga o le taua. O le feteenaiga na tuuina atu ai i tagata Amerika se vaaiga fou e uiga i le taua o le aiga ma le faatuatuaga, ma o le Au Paia i Kalefonia, o le toatele o i latou na o mai mai Iuta, sa mananao ia manuia a latou fanau mai polokalama uma a le Ekalesia. Ia Aperila 1950, e sefulu siteki i Kalefonia i Saute na talosagaina le Fono Faatonu o Aoga a le Ekalesia e fesoasoani ia i latou e amata se polokalama o le seminare mo tamaiti aoga i le aoga maualuga i la latou eria. O Ray Jones, o se faiaoga seminare i Logan, Iuta, na malie e siitia atu i Los Angeles ma amata le polokalama.

Sa auai tamaiti aoga a Ray i Iuta i le seminare i le ao i se fale e latalata i le latou aoga. I Kalefonia, lea sa toalaiti ai le Au Paia sa nonofo latalata i le tasi ma le isi, o lea ituaiga o fuafuaga sa le talafeagai. Ina ua uma ona iloiloina matua ma taitai o le Ekalesia, sa iloa e Ray ua na o le pau le taimi e mafai ona faia ai le seminare, o le taimi a o lei amataina le aoga. O le a aoao atu e le Au Paia i le lotoifale le tele o vasega talu ai e le mafai e le Ekalesia ona faaaoga le tele o faiaoga seminare i Kalefonia.

“O le a le aoga lava!” na valoia ai e nisi o matua, ma le mautinoa o le a le feala a latou fanau a o lei oso ae le la e auai i se vasega faalelotu i lo latou falelotu. Ae sa olaola le seminare na faia i le vaveao i Kalefonia i Saute. I le mavae ai o le na o le tolu tausaga, e silia ma le afe lima selau tamaiti aoga na lesitala i vasega e limasefulu-fitu.⁶

E ui ina sa fiafia Nan i le polokalama o le seminare i le vaveao, ae sa le fiafia o ia ina ua valaaulia o ia e David Milne, o se fesoasoani i le au epikopo, e faiaoga i le vasega.

“E le mafai ona ou faia,” sa ia tali atu ai. Sa fiafia o ia i le seminare a o avea ma se tamaitai talavou na tuputupu ae i Iuta tutotonu, ae sa leai sana aoaoga faamasani aloaia ma leai ni ana aoaoga i le kolisi.⁷

Sa fai atu Tavita ia te ia e talanoa ia Ray Jones, o le sa fautuaina ia la talanoa ma Viliamu Berrett, o le sui peresitene i le Matagaluega o Aoga a le Ekalesia. Sa faamautinoa atu e Viliamu ia te ia, e moni lava sa tuuto ma agavaa o ia—o le tagata tonu lea sa latou sailia e aoao atu le Tusi a Mamona.

“O lena mea faaivā tagata?” Sa fai atu ai Nan, ma le te‘i. “E le mafai ona ou faiaoga i lena mea. E lei uma ona ou faitauina aua e masani lava ona ou gata i le Isaia.”

Sa tilotilo atu Viliamu i ona mata. “Sister Hunter, ou te fia tuu atu se folafolaga ia te oe. Afai o le a e faitauina lena tusi ma le manatu moni i ai ma afai o le a e tatalo e uiga i ai a o e faitauina, ona ou faamautinoa atu o le a e maua se molimau i lena tusi.” Sa ia faamautinoa atu ia te ia o le a avea ma ana galuega e sili ona fiafia i ai o tusitusiga paia e aoao atu, ma na iu lava ina malie Nan e taumafai.⁸

Sa faia e Nan le vasega i le potu o le Aualofa, lea sa i ai se piano ma se laupapa e mafai ona faaaoga. E lei umi ae amata ona aumai e le autalavou a latou uo e le o ni tagata o le Ekalesia. Sa fiafia o ia i le naunautai ma le molimau a ana tamaiti aoga, ae sa ia lagonaina le avega o le le iloaina ma le mautinoa pe o o se tusitusiga paia le Tusi a Mamona. E mafai faapefea ona ia molimau atu i upumoni na te lei iloaina e ia lava?

O po uma lava e tatalo ai o ia e uiga i le tusi, e pei lava ona fautuaina mai e Viliamu Berrett, ae leai se tali na oo mai. Ona oo lea i se tasi po sa ia filifili ai e le mafai ona ia faaauau e pei ona sa ia faia muamua. Sa tatau ona ia iloa. Sa faamisi isi tusi uma ae faitau le 3 Nifae ma mulimuli ane tootuli i lona moega. “Pe moni ea lenei tusi, le Tama?” na ia fesili ai. “E te manao moni lava ou te faiaoga i nei tamaiti?”

Sa oo mai ia te ia se lagona mamalu ma le faalelagi, e pei o loo opoina o ia e se tasi. “Ioe, e moni,” sa musumusu mai ai se leo filemu ma le itiiti.

O Nan o se tagata ese ina ua mavae lena. I le amataga o le tausaga aoga, sa ia faia ai se suega i le Tusi a Mamona ma sa na o le 25 pasene le sikoa. I le faaiuga o le tausaga, sa ia faia ai se isi suega ma sikoa e 98 pasene. E oo atu i le taimi lena, e toaono tagata le lolotu o e sa auai i lana vasega ua auai i le Ekalesia.⁹

O le taimi lea, i le Aai o Sate Leki, sa seāseā lava ona i ai se taimi e malolo ai Gordon B. Hinckley e fasefulu-tolu tausaga le matua. Sa ia faaaluina le tele o lona olaga faigaluega o se tagata faigaluega o le Ekalesia, i le amataina o lana galuega o se failautusi faapitoa o le Leitio a le Ekalesia, Faasalalauga Faalauaitele, ma le Komiti o Tusi Faitau a le Misiona. Mo le lua tausaga ua mavae, sa ia auauna atu o se failautusi faapitoa o le Komiti o Faifeautalai a le Ekalesia. Ua aafia nei o ia i le toetoe lava o vaega uma o taumafaiga a le Ekalesia e faasalalau atu le talalelei, mai aoaoga faafaifeautalai i sootaga faitele—ma sa faigata ia te ia ona tuua lana galuega i le ofisa.¹⁰

O le faletua o Gordon, o Marjorie, sa maitaga i le la tama lona lima, ae ina ua foi mai Gordon i lona aiga, sa tau le maua sona avanoa e vaai ai ia i latou a o lei amata ona tatagi le telefoni. O nisi taimi o le valaauga sa faatatau i se faifeautalai ma’i manatu mai i le afa o le lalolagi atoa. O isi taimi o le a le fiafia ai se tasi e uiga i le aiaiga faavae a le Ekalesia i valaauga faamisiona ma le tofiga i le militeli.¹¹

E ui ina sa le‘i leva ona uma le taua i le va o Korea i Matu ma Saute, ae sa faaauau pea ona auina atu faamalosi e le Iunaite Setete ia alii talavou o le vaitausaga o faifeautalai i le militeli. Na fetuunai e le Ekalesia ana faiga faavae i taimi o taua ina ia mafai ai e nisi o alii talavou ona maua ni tusi mo le tolopoina o tofiga i le militeli ae auauna atu i ni misiona. Peitai, sa lei faamaonia le avanoa, na mafua ai sina le fiafia ma le tiga. Ae, mo alii talavou o e sa filifilia, sa tele lava ina i ai avanoa e faasoa atu ai le talalelei i atunuu sa latou faamautu ai. I Seoul, Korea i Saute, mo se faataitaiga, sa fono e le aunoa ia fitafita o le Au Paia o Aso e Gata Ai ma se vaega toalaiti o le Au Paia i Korea, o le toatele o i latou o tagata sulufai o e sa aoao e uiga i le talalelei toefuataiina mai fitafita Amerika ina ua mavae le taua.¹²

Ia Oketopa 1953, sa fuafua ai Peresitene Tavita O. MaKei e talanoa ma Gordon e uiga i le tauaveina o se isi tiutetauave. “E pei ona e silafia, o le a tatou fausia se malumalu i Suitiselani,” o lana tala lea. “Ou te manao e te sueina se auala e tuuina atu ai faatonuga o le malumalu i gagana eseese a Europa a o faaaoga se aofaiga toalaiti o tagata faigaluega o le malumalu.”¹³

O malumalu i Europa o le a le pei o isi [malumalu]. I malumalu taitasi e valu o loo faagaoioia e le Ekalesia, e toatele tagata faisauniga ua aoaoina na taialaina tagata ulu i se faasologa o potu na teuteuina i ata e faatusa i vaega o le ata o le faaolataga. Ae o tagata fai sauniga o le a faigata ona maua ona o le matuai vavamamao o le Au Paia Europa i le konetineta, o lea sa mananao ai le Au Peresitene Sili e faaaoga tekinolosi faaonapo nei e faaitiitia ai le aofai o tagata fai sauniga ma le avanoa e manaomia mo le faaeega paia.¹⁴

“Sa e maua se aafiaga tele i le sauniuniga o ata tifaga ma anomea faapena,” na saunoa atu ai Peresitene MaKei ia Gordon. “Ua ou tuuina i ou tauau le tiutetauave o le sailia o se auala e faia ai lenei mea.” Ma o le a tatau ona amata i le taimi lava lea le galuega a Gordon. O le a faamaeaina le Malumalu a Suisi i le itiiti ifo ma le lua tausaga.

“Ia, Peresitene,” na fai atu ai Gordon, “o le a tatou faia le mea tatou te mafaia.”¹⁵

I le amataga o le tausaga na sosoo ai, sa toe tuua ai foi e Peresitene MaKei ma Ema Ray le Iunaite Setete e asiasi i le Au Paia i Europa, Aferika i Saute, ma Amerika i Saute. O lana uluai malaga i misiona a le Ekalesia i le lalolagi atoa, na aveina i le 1920–21 faatasi ma Hugh Cannon, sa pupula ai ona mata i manaoga ma popolega o le Au Paia i le salafa o le lalolagi. I le taimi nei, a o ia malaga atu i lenei malaga fou, sa faapitoa lava lona popole e uiga i le Misiona a Aferika i Saute. E ui ina sa i ai le Ekalesia i le atunuu mo le silia ma le selau tausaga, ae sa feagai ma le le lava o le taitaiga iina ona o le tapulaa o le taofia o tagata e tupuga mai Aferika uli mai le umiaina o le perisitua po o le mauaina o sauniga o le malumalu.

O tapulaʻa na faʻaalia i taimi uma ni luitau faʻapitoa i Aferika i Saute, lea e masani ona fetaiai ai faifeautalai ma alii o e sa le mautinoa pe le iloa pe i ai ni o latou tuaa totolua o Aferika ma Europa, ma tuuina atu ni fesili e uiga i lo latou agavaa mo le faauuina i le perisitua. Mulimuli ane, sa talosagaina e le Au Peresitene Sili ia faamaonia e i latou uma ua faamoemoe e umia le perisitua i le atunuu lo latou agavaa e ala i le faamaonia o o latou uluai tuaa Aferika i Saute na malaga atu i Aferika nai lo le amataina ai iina.¹⁶

O lenei faagasologa sa alu ai le taimi ma sa masani ona le fiafia ai. O nisi o taitai faamoemoeina o le paranesi po o le itu e auai i aiga sa i ai i Aferika i Saute talu mai le taimi a o lei tausia faamaumauga lelei o gafa. O isi sa faaaluina ni tupe tele e sailiili ai o latou laina faaleaiga ina ia mau ai i la latou sailiga. O le taunuuga, na filifili ai le peresitene o le misiona o Leroy Duncan e valaau faifeautalai e taitaia faapotopotoga ia e le mafai e alii agavaa ona faamaonia o latou augatuaa.

“E na o le toalima alii na faauuina i le Perisitua Mekisateko i le lima tausaga ua mavae,” na logoina ai e LeRoy le Au Peresitene Sili. “O le a vave ona alualu i luma le galuega pe afai e mafai e le toatele o o tatou uso lelei, faamaoni ona umia le perisitua.”¹⁷

Sa faamoemoe Peresitene MaKei e taulima sa‘o le faafitauli ina ua ia taunuu i Aferika i Saute. Ae sa ia mafaufau foi i fevaevaeaiga o le faailoga tagata o le atunuu. O Aferika i Saute sa puleaina e ona tagata toalaiti papae, lea sa amata ona pasia tulafono saua na mamanuina e taulima ai tagata Uli ma “Tagata Lanu” (po o ituaiga fefiloi) o ni tagatanuu o le vasega lua, e matua eseese lava mai tagata papae.

O lenei faiga o tulafono, ua lauiloa o le faailoga tagata, sa faia ai se faalapotopotoga faailoga tagata e totonugalemu i le sosaiete a Aferika i Saute. A o mafaufau loloto Peresitene MaKei i le faafitauli, sa tatau ona ia mafaufau i le faiga a le Ekalesia o le faagaoioia i totonu o tulafono o loo i ai nei a se atunuu. Sa ia malamalama foi e oo lava i se suiga musuia i tapulaa o le perisitua ma le malumalu e ono aumaia ai le fetoai o tagata papae o le Ekalesia ma isi i fafo atu o le faatuatuaga.¹⁸

Na taunuu le au MaKei i Aferika i Saute ia Ianuari 1954 ma faaalu le isi fonotaga i nai aso na sosoo ai faatasi ma le Au Paia i le isi itu o le atunuu. Sa faaalu e Peresitene MaKei se taimi e asiasi atu ai i le toatele o tagata sa ia mafaia, aemaise lava i latou o e sa foliga matamuli pe le lagolelei o le motu o tagata.¹⁹ I Cape Town, sa ia faatalofa atu ia Clara Daniels ma lana tama teine, o Alice, o e sa faavaeina ni tagata o le Paranesi o le Alofa i tausaga na muamua atu. O Viliamu Daniels, le toalua o Clara ma le peresitene o le paranesi, na maliu i le 1936. Talu mai lena taimi, sa faaauau pea ona faamaoni Clara ma Alice ona o nisi o le Au Paia toalaiti o ituaiga suifefiloi i Aferika i Saute.²⁰

I le taimi o ana malaga, sa tatalo ai Peresitene MaKei ma le faamaoni ia iloa pe faapefea ona taulimaina le tapu o le perisitua i le atunuu. Sa ia matauina ma le faaeteete le Au Paia ma mafaufau loloto i faigata sa latou feagai. Sa ia malamalama afai e faaauau pea ona manaomia e le Ekalesia i latou ua faamoemoe e umia le perisitua i Aferika i Saute e saili o latou augatuaa mai le konetineta, atonu o le a le lava taitai i le lotoifale o paranesi e faaauau ai le galuega a le Ekalesia.²¹

I le Aso Sa, 17 Ianuari, sa ia saunoa ai e uiga i tapuiaiga o le perisitua ma le malumalu i se fonotaga faafaifeautalai i Cape Town. E ui na te lei tuuina atu se faamatalaga manino e uiga i le amataga o lea faiga, ae sa ia faailoa mai o nisi o alii uli sa umiaina le perisitua i le taimi o au peresitene o Iosefa Samita ma Polika Iaga. Sa ia saunoa foi e uiga i lana tauiviga ua tuanai e lagolago tapuiaiga i le taimi o lana malaga maimoa i le lalolagi i le 1921, ma toe faamatalaina le taimi na ia talosagaina ai Peresitene Grant e fai ma sui o se Tagata Uliuli o le Au Paia i Hawaii o le sa manao e maua le perisitua.

“Sa ou nofo i lalo ma talanoa i le uso,” na tau atu ai e Peresitene MaKei i faifeautalai, “ma tuu atu ia te ia le faamautinoaga o le a i ai se aso o le a ia maua ai faamanuiaga uma ua ia agavaa ai, aua e tonu le Alii, ma e leai se faailoga tagata.”

Sa lei iloa e Peresitene MaKei le taimi o le a oo mai ai lena aso, ma sa ia faamautu mai o le a tumau pea le tapu seia faaalia mai e le Alii i se isi itu. Ae sa ia lagonaina e tatau ona i ai se mea e tatau ona suia.

“O loo i ai alii agavaa i le Misiona a Aferika i Saute o e ua aveesea mai le perisitua ona ua le mafai ona latou sailia o latou gafa mai lenei atunuu,” na ia saunoa ai. “Ua uunaia lava au ua i ai se mea le amiotonu ua faia ia i latou.” Mai lava i lena taimi agai i luma, sa ia tautino atu ai, o le Au Paia o o latou augatuaa sa fesiligia o le a le toe tau faamaonia lo latou gafa ina ia maua le perisitua.²²

A o lei tuua Aferika i Saute, sa toe ta‘ua e Peresitene MaKei o le a oo mai le aso o le a maua ai e tagata e tupuga mai i Aferika Uli faamanuiaga uma o le perisitua. Ua uma ona faaalia e tagata Uli mai isi atunuu le fiafia sili atu i le talalelei toefuataiina. I ni nai tausaga na muamua atu, sa tusi atu ai ni nai tagata na nonofo i le atunuu o Aferika i sisifo o Nigeria i le laumua o le Ekalesia mo faamatalaga. O le a le pine ae oo mai isi talosaga.²³

I le taimi lava lea e tasi, e toatele tagata Uli i le lalolagi atoa sa sailia le tutusa, e masani lava e ala i le luitauina o le faaletulafono o le faailoga lanu. A o sosolo atu a latou faatinoga i sosaiete, sa toatele atu tagata sa fesiligia ni fesili faamaoni i taitai o le Ekalesia e uiga i tapuiaiga.²⁴

Mulimuli ane i lena tausaga, i le Ripapelika Temokarasi o Siamani, sa i ai se tamai vaa na faaaligaliga malie ae i luga o le Elbe, o se fuati faa‘ausē, paepae i luga mai le alaasu tumatila o le vaa. Sa tusia se upu se tasi i le itu o le vaa: Einheit. Lotogatasi.

I luga o le vaa, na faafeiloaia ai e Henry Burkhardt isi Au Paia mai le salafa o le GDR o e sa faapotopoto mo se konafesi a le Mutual Improvement Associations. E ui ina sa i ai Henry i le vaitausaga lava lea e tasi e pei o le toatele o talavou matutua i le motu o tagata, i le avea ai ma taitai o le Ekalesia i le GDR sa ia vaaia le gaoioiga nai lo le na o le fiafia i ai.²⁵

O le tietiega i le vaa mataina sa na o se tasi lea o le tele o gaoioiga na fuafuaina mo talavou matutua e lima selau pe a i le konafesi. Talu mai le vaitau o le 1930, sa faia ai e misiona i le salafa o le lalolagi ni konafesi a le MIA e fesoasoani e faamalolosia ai le faatuatua ma uunaia ai le faamasaniga ma le faaipoipoga i totonu o le Ekalesia. Peitai, talu ai nei, sa amata ai e leoleo Siamani i Sasae ona faasa vaega o le ekalesia mai le faia o soo se gaoioiga faafiafia, e pei o taaloga i polo po o savaliga sopo. O ia tapuia‘iga na faigata ai ona avea ma se tagata o le Ekalesia i le GDR, ma ua toatele le Au Paia i Siamani Sasae ua sosola atu i Siamani Sisifo po o le Iunaite Setete. Sa iloa e Henry le toatele o tagata talavou o e na moemiti e faimalaga, ae sa ia faamoemoe o gaoioiga faapenei o le a uunaia ai nisi o i latou e nonofo, ma faamautinoaina le faaauau pea o le i ai o le Ekalesia i le atunuu.²⁶

Na fa’aauau pea ona fe’avea’i le va’a i luga o le vaitafe, ma pasia atumauga ua ufitia i la’au ma pou maualuluga o ma’a amu efuefu. I totonu o le motu o tagata, sa matauina ai e Henry ia Inge Lehmann, le tamaitai talavou sa ia faamauina i Bernburg i le tausaga ua mavae. Sa ia vaai ia Inge mo ni nai taimi talu mai lena taimi, ma sa la talanoa i se gaoioiga o le MIA i le Eseta.

Sa masani ona lagona e Henry le le-mafai ona tautala ma le popole pe a i ai faatasi ma ni tamaitai talavou. A o avea o ia ma se faifeautalai e sefuluiva tausaga le matua, sa faamoemoeina o ia e taulai atu i lana galuega. O lea la ua ia faamautu i ona tiutetauave fou i le Ekalesia, sa amata ona mafaufau nisi o le Au Paia i le misiona po o afea, ma pe o ai foi e mafai ona ia faaipoipo i ai.

A o talanoa Henry ma Inge, sa ia lagonaina se mea e matua ese lava mai le le mautonu na ia lagonaina i aso ua mavae. Sa tonu ia te ia ua ia manao e toe vaai ia te ia.²⁷

I nai masina na sosoo ai, na faia ai e Henry le mea na te mafaia e asiasi ai ia Inge. Sa ia tietie solo i le misiona i se Opel Olympia tuai, ma talu ai e seasea i ai ni taavale i le GDR, sa iloagofie ai e tagata o le Au Paia o Aso e Gata Ai soo se taimi lava na te tietie atu ai i le pitonuu o Inge. O tiute o Henry i le misiona na pisi ai o ia, o lea sa ia maua ai ni nai avanoa e vaai ai i Inge. Ae, e lei leva ae fuga mai le la mafutaga.

Ina ua oo mai le taumalulu, sa tonu ia Henry ma Inge e faaipoipo. I le aso malolo o le Kerisimasi, sa valaaulia ai e matua o Inge ia Henry ma ona matua i lo latou fale i Bernburg e faasilasila atu ai le la faamau. E ui ina sa le fiafia le au Lehmann i le faaiuga a le la tama teine e auai i le Ekalesia, ae sa amata ona faamaluluina o la uiga faaalia. Sa latou atiina ae foi se faigauo ma Henry.²⁸

Peitai, a o sami e Henry ma Inge le la faamau, sa tumau pea le le mautonu o lo la lumanai. O le auaunaga a Henry i le Ekalesia na faigata ai ia te ia ona maua se galuega e ola ai, ma sa ia taumafaufau ai pe mafai faapefea ona ia lagolagoina se aiga. Sa i ai foi le fesili o le faaipoipoga i le malumalu—o se mea na mananao uma ai Henry ma Inge.

Faatasi ai ma le Malumalu o Suisi e itiiti ifo ma se tausaga ona faamaeaina lea, sa le‘i faapea na le mafai atoa ona ausia le la miti. E ui i lea, sa le faigofie le sefeina o tupe mo le malaga. O aiaiga faavae e pulea ai po o ai e mafai ona malaga i fafo atu o le GDR na amata ona faigata teisi. Na iloa e Henry ma Inge sa itiiti se avanoa o le a faatagaina ai i laua e le malo e tuua faatasi le atunuu.²⁹